ابراهیم در قرآنابراهیم خلیل (علیه‌السلام) چهارمین (زیرا از نبوت آدم (علیه‌السلام) و ادریس (علیه‌السلام) چیزی در قرآن وارد نشده است.) پیامبری است که خدا در قرآن، از او یاد کرده و به یک معنا دومین حلقه از پیامبران بزرگی است که دارای شریعت و کتاب بوده و پیامبرانی به عنوان مروج شریعت او برانگیخته شده‌اند. و نیز از پیامبرانی است که علاوه بر مقام نبوت و رسالت، حایز مقام امامت نیز می‌باشد. ۱ - نام ابراهیم در قرآننام ابراهیم (علیه‌السلام) ۶۹ بار، در بیست و پنج سوره به این شرح وارد شده است: بقره دوازده بار، آیه‌های: ۱۲۴، ۱۲۵، ۱۲۶، ۱۲۷، ۱۳۰، ۱۳۲، ۱۳۳، ۱۳۵، ۱۳۶، ۱۴۰، ۲۵۸، ۲۶۰. آل عمران هفت بار، آیه‌های: ۳۳، ۶۵، ۶۷، ۶۸، ۸۴، ۹۵، ۹۷. نساء سه بار، آیه‌های: ۵۴، ۱۲۵، ۱۶۳. انعام چهار بار، آیه‌های: ۷۴، ۷۵، ۸۳، ۱۶۱. توبه دو بار، آیه‌های: ۷۰، ۱۱۴. هود چهار بار، آیه‌های: ۶۹، ۷۴، ۷۵، ۷۶. یوسف دو بار، آیه‌های: ۶، ۳۸. ابراهیم یک بار، آیه‌ی: ۳۶. حجر یک بار، آیه‌ی: ۵۱. نحل دو بار، آیه‌های: ۱۲۰، ۱۲۳. مریم سه بار، آیه‌های: ۴۱، ۴۶، ۵۸. انبیاء چهار بار، آیه‌های: ۵۱، ۶۰، ۶۲، ۶۹. حج سه بار، آیه‌های: ۲۶، ۴۳، ۷۸. شعراء یک بار، آیه: ۶۹. عنکبوت دو بار، آیه‌های ۱۶، ۳۱. احزاب یک بار، آیه‌ی: ۷. صافات سه بار، آیه‌های: ۸۳، ۱۰۴، ۱۰۹. و در هر یک از سوره‌های یاد شده زیر: ص، شوری، زخرف، ذاریات، نجم، حدید، ممتحنه، اعلی، یک بار به ترتیب در آیه‌های: ۴۵، ۱۳، ۲۶، ۲۴، ۳۷، ۲۶، ۴، ۱۹. ۲ - صفات والای ابراهیمقرآن کمترین پیامبری را بسان ابراهیم با صفات والایی ستوده و کمالات او را بیان کرده است. کافی است که بدانیم قرآن او را با صفاتی مانند «حنیفا»، «موقنا»، «صدیقا»، «نبیا»، «عبدا»، «مؤمنا»، «محسنا»، «ذو قلب سلیم»، «اماما» و «صالحا» یاد کرده است و این صفات، در آیاتی که هم اکنون مطرح می‌کنیم، وارد شده در مجموع این آیات، شخصیت والای او را به این شرح ترسیم می‌کند: ۱ـ او از نخستین دوران زندگی یک انسان رشید، آگاه، خدا جوی و خدا پرست بود: «و لقد آتینا ابراهیم رشده من قبل و کنا به عالمین؛ ما پیش از موسی (علیه‌السلام) به ابراهیم (علیه‌السلام) مایه‌های هدایت (فطرت سالم و هدایت‌گر) داده بودیم و از (لیاقت و شایستگی) او آگاه بودیم.» ۲ـ او در دنیا فردی برگزیده بود، و در سرای دیگر، از صالحان می‌باشد: «و لقد اصطفیناه فی الدنیا و انه فی الآخرة لمن الصالحین». ۳ـ او از روز نخست در صراط مستقیم توحید بوده و شرک نورزیده است، چنان‌که در پس مناظره با مشرکان و ابطال عقیده‌ی آنان، چنین گفت: «انی وجهت وجهی للذی فطر السماوات و الارض حنیفا و ما انا من المشرکین». ۴ـ او از نظر کمال، به پایه‌ای رسید که ملکوت آسمان‌ها و زمین را با دیده‌ی دل مشاهده کرد و دارای ایمان راسخ بود. مقصود از ملکوت، همان وابستگی این جهان به آفریدگار خویش می‌باشد: «و کذلک نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض و لیکون من الموقنین» ۵ـ او پیامبری صدیق (در گفتار و رفتار) بود: «و اذکر فی الکتاب ابراهیم انه کان صدیقا نبیا» ۶ـ او از بندگان مؤمن و نیکوکار خدا بود: «سلام علی ابراهیم ـ کذلک نجزی المحسنین ـ انه من عبادنا المؤمنین» ۷ـ او دارای قلب سلیم (پیراسته از شرک) بود: «اذ جاء ربه بقلب سلیم» ۸ـ از انسان‌های نیرومند در عبادت و خیر‌رسان به مردم بود. ۹ـ از انسان‌های با بصیرتی بود که در بینش او خطا وجود نداشت. ۱۰ـ از خلوص ویژه‌ای برخوردار و پیوسته به یادآور آخرت بود. ۱۱ـ از برگزیدگان بود. ۱۲ـ از نیکوکاران بود. مجموع این صفات پنجگانه‌ی اخیر در آیات زیر آمده است: «و اذکر عبادنا ابراهیم و اسحاق و یعقوب اولی الایدی و الابصار ـ انا اخلصناهم بخالصة ذکری الدار ـ و انهم عندنا لمن المصطفین الاخیار» ۱۳ـ او پس از نیل به مقام نبوت و رسالت به مقام امامت رسید حالا مقصود از این امامت چیست و چگونه این مقام والاتر و برتر از نبوت و رسالت است؟ بحث دیگری لازم دارد. (در این مورد در جلد پنجم منشور جاوید به طور گسترده سخن گفته‌ایم، و در همین جلد نیز خواهد آمد.) [۷۲]
سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج۵، ص۲۲۸-۲۶۲.
«و اذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما».۱۴ـ او یکی از پیامبران اولی العزمی است که خدا از او در سوره‌های: احزاب آیه‌ی ۷، شوری آیه‌ی ۱۳و اعلی آیه‌ی ۱۸-۱۹، یاد کرده است که برخی را ذکر می‌کنیم: «و اذ اخذنا من النبیین میثاقهم و منک و من نوح و ابراهیم و موسی و عیسی ابن مریم و اخذنا منهم میثاقا غلیظا؛ آنگاه که از پیامبران و از تو و نوح (علیه‌السلام) و ابراهیم (علیه‌السلام) و موسی (علیه‌السلام) و عیسی بن مریم (علیه‌السلام) پیمان گرفتیم و از آنان پیمان شدیدی گرفتیم». ۱۵ـ او دارای صحیفه و کتاب آسمانی است: «صحف ابراهیم و موسی». ۱۶ـ او در مقام مناظره با بت پرستان، از برهان نیرومندی برخوردار بود که وسیله‌ی رفعت درجه ی او گردیده است: «و تلک حجتنا آتیناها ابراهیم علی قومه نرفع درجات من نشاء ان ربک حکیم علیم؛ آن‌چه از مناظره‌ی ابراهیم با بت پرستان شنیدید (که بعدا تفسیر آن خواهد آمد) دلیل و برهان ما بود که به ابراهیم داده‌ایم. درجه‌ی هر کس را بخواهیم بالا می‌بریم. پروردگار تو حکیم و تواناست (بی‌جهت مقام کسی را بالا نمی‌برد)». ۱۷ـ به خاطر این صفات برجسته بود که، خدا درباره‌ی او و برخی از ذریه‌ی وی می‌فرماید: «و من آبائهم و ذریاتهم و اخوانهم و اجتبیناهم و هدیناهم الی صراط مستقیم؛ از نیاکان و فرزندان و برادران این پیامبران (سابق الذکر)، افرادی را برتری بخشیدیم و برگزیدیم و به راه راست هدایت کردیم.» مفاد آیه در صورتی به طور روشن تفسیر می‌شود که بدانیم، محور بحث از آیه‌ی ۸۳ تا ۸۷ در این سوره، ابراهیم است. طبعا این گزینش و هدایت، به طریق اولی ابراهیم را شامل می‌باشد. ۱۸ـ در عصر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هر یک از گروه یهود و نصارا، ابراهیم را از آن خود می‌دانستند. قرآن در رد این پندار یادآور می‌شود که: «ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی. او انسانی یکتا پرست و مسلمان بود و می‌افزاید که: شایسته‌ترین افراد به ابراهیم کسانی هستند که در طول این مدت از زمان وی، از او پیروی کردند و همچنین شایسته‌ترین فرد نسبت به او، پیامبر اسلام و افراد با ایمان هستند که در هدف و راه او گام بر می‌دارند.» در این صورت یهود و نصارا نباید او را از خود بدانند، زیرا ارتباط فکری و روحی با او ندارند. او موحد بود و این گروه راه شرک را می‌پیمایند: «ما کان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا و لکن کان حنیفا مسلما و ما کان من المشرکین ـ ان اولی الناس بابراهیم للذین اتبعوه و هذا النبی و الذین آمنوا و الله ولی المؤمنین» این آیات که ما به صورت گذرا به آن‌ها نظر افکنیدم، می‌تواند بیانگر مقام شامخ این پیامبر بزرگ الهی باشد که قافله پویندگان راه توحید پس از نوح، به او منتهی می‌گردند و از او الهام می‌گیرند. ۳ - یادآوری نام حضرت ابراهیملزوم يادآورى ابراهيم علیه‌السلام و داستان او در قرآن از ناحيه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله: وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا. ۳.۱ - صداقتصداقت همه جانبه ابراهيم علیه‌السلام موجب لزوم يادآورى وى در قرآن از سوى پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله: وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا. ۳.۲ - مقام نبوتبهرهمندى ابراهيم علیه‌السلام از مقام نبوّت موجب لزوم يادآورى وى در قرآن از سوى پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله: وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا. ۳.۳ - روش تربیتی قرآنيادآورى ابراهيم علیه‌السلام از جانب پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله از روشهاى تربيتى و هدايتى قرآن براى مردم: وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ إِنَّهُ كانَ صِدِّيقاً نَبِيًّا إِذْ قالَ لِأَبِيهِ يا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَ لا يُبْصِرُ وَ لا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئاً يا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ ما لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِراطاً سَوِيًّا يا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطانَ إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِيًّا يا أَبَتِ إِنِّي أَخافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطانِ وَلِيًّا قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يا إِبْراهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَ اهْجُرْنِي مَلِيًّا قالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كانَ بِي حَفِيًّا وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّي عَسى أَلَّا أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّي شَقِيًّا فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلًّا جَعَلْنا نَبِيًّا وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِيًّا. ۴ - عناوین مرتبطحضرت ابراهیم؛ تولد حضرت ابراهیم؛ رحلت حضرت ابراهیم؛ سیره اخلاقی حضرت ابراهیم؛ ماجرای حضرت ابراهیم. ۵ - پانویس۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حضرت ابراهیم علیه‌السلام در قرآن» تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۵ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۲۳، ص۵۳، برگرفته از مقاله «ابراهیم علیه‌السلام در قرآن». |