أثامأثام احتمالا نام جایگاهی در دوزخ باشد. تک واژه قرآنی که در آیه ۶۸ سوره فرقان آمده‌است: «والَّذینَ لایَدعونَ مَعَ اللّهِ اِلهًا ءاخَرَ ولا یَقتُلونَ النَّفسَ الَّتی حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالحَقِّ ولا‌یَزنونَ ومَن یَفعَل ذلِکَ یَلقَ اَثاما=و‌کسانی‌که با خدا معبودی دیگر را نمی‌خوانند و کسی را که خدا (خونش را) حرام کرده، جز به حق نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند. هرکس چنین کند، به أثام خواهد رسید». ۱ - مفهوم لغوی«أثام» در لغت به‌معنای گناه و به هر چیزی گفته می‌شود که جلو رسیدن پاداش را بگیرد. [۳]
لسان العرب، ج۱، ص۷۴.
[۴]
التحقیق، ج۱، ص۳۴، «أثم».
۲ - مفهوم قرآنیدرباره مفهوم قرآنی «أثام» دو دیدگاه اساسی وجود دارد: گروهی از مفسران و لغت‌شناسان با بهره‌گیری از آرای تنی چند از صحابه و تابعان، مانند ابن عباس ، سُدّی و نافع بن ازرق ، به مفهوم لغوی واژه توجه کرده و آن را مجازاً به « عذاب » [۵]
لسان العرب، ج۱، ص۷۴
، « عقاب » ، « شر » [۷]
جامع‌البیان، مج۱۱، ج۱۹، ص۵۷.
، «هلاکت» [۸]
الکامل، ج۲، ص۵۵
و « جزا » [۹]
التفسیرالکبیر، ج۲۴، ص۱۱۰.
تفسی ر کرده‌اند و آن را از باب نام‌گذاری مسبب به نام سبب خویش دانسته‌اند؛ [۱۰]
روح‌المعانی، مج۱۱، ج۱۹، ص۷۱
زیرا همه آن‌چه را گفته‌اند، از پی‌آمدهای گناه است. صاحبان دیدگاه دوم، معتقدند که مفهوم لغوی «أثام» مورد نظر نبوده و مراد از آن، اشاره به جایگاهی ویژه است؛ چنان‌که در روایت ابوامامه باهلی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در تفسیر آیه۵۹ سوره مریم ، «أثام» همانند « غی » چاهی در جهنّم دانسته شده که چرک و خونابه جهنمیان در آن می‌ریزد. [۱۲]
کشف الاسرار، ج۷، ص۶۵.
[۱۳]
جامع البیان، مج۹، ج۱۶، ص۱۲۵.
بعضی مفسران با بهره‌گیری از روایات تفسیریِ برخی از صحابه و تابعان، چون عبدالله بن عمرو ، عبدالله بن عمر ، مجاهد، عکرمه و قتاده ، أثام را نام درّه‌ای در جهنم دانسته‌اند. [۱۴]
مجمع‌البیان، ج۷، ص۲۸۱.
[۱۵]
تفسیر قمی، ج۱، ص۴۰۷.
۳ - مفهوم رواییبرخی ازاین روایات که در تفسیر آیه۴۴ سوره حجر نیز آمده، طبقات ۷ گانه دوزخ را برشمرده، [۱۷]
تفسیر قمی، ج۱، ص۴۰۶.
[۱۸]
تفسیر قرطبی، مج۵، ج۱۰، ص۲۱
جهنم را پایین‌ترین و دردآورترین طبقه دوزخ می‌دانند. عمق آن طبقه چنان است که اگر سنگی بزرگ از لبه آن پرتاب شود، پس از ۷۰ [۱۹]
کنزالعمال، ج۱۴، ص۵۲۴
یا۵۰ [۲۰]
جامع‌البیان، مج۱۱، ج۹، ص۵۷ و ۱۲۵.
سال به قعر آن می‌رسد.یکی از عمیق‌ترین جایگاه‌های جهنم، درّه أثام است [۲۱]
جامع‌البیان، مج۱۱، ج۹، ص۵۸.
که براساس روایاتی دیگر، بر اطراف کوه «صعود» (کوهی آتشین در جهنم) واقع شده [۲۲]
تفسیر قمی، ج۱، ص۴۰۷.
و در آن، مواد مذاب [۲۳]
تفسیر قمی، ج۱، ص۴۰۷.
یا خونابه جهنمیان و شاید هر دو روان است؛البته «أثام» یکی از نام‌های جهنّم نیز دانسته شده‌است. [۲۵]
التفسیرالکبیر، ج۲۴، ص۱۱۰.
برخی دیگر از روایات، أثام را دره‌ای پر از مارها و عقرب‌های غول‌پیکر با نیش‌ها و زهرهای عذاب‌آور می‌دانند؛ چنان‌که شدت درد و رنج جهنم نیز نمی‌تواند بر سوزش و درد نیش‌ها چیره شود. [۲۷]
اصحاب الجحیم، ص۳۹.
برخی نیز آن را نام کوهی در جهنم می‌دانند. [۲۸]
روح المعانی، مج۱۱، ج۱۹، ص۷۱.
با توجه به عدم استناد این قول به روایت، شاید مراد از آن، همان کوه صعود باشد که دره اثام، گرداگرد آن واقع شده‌است.گویا میان سخن کسانی‌که به‌معنای لغوی أثام پرداخته‌اند و آن‌ها که آن را نام جایگاهی می‌دانند، دوگانگی حقیقی وجود نداشته باشد؛ زیرا دیدگاه دوم می‌تواند توضیح و بیان مصداق دیدگاه نخست باشد. ۴ - سبب ورود در اثامافزون بر دو گناه شرک و آدم‌کشی ظالمانه که سبب وارد شدن در أثام می‌شود، گناه کبیره « زنا » نیز چنین فرجامی دارد؛ اما تأمل در روایات ذیل آیه ۵۹ سوره مریم نشان می‌دهد که زناکارانِ اصرار‌کننده بر این گناه، در جایگاهی به نام «غی» عذاب می‌شوند [۲۹]
تفسیر قرطبی، مج۶، ج۱۱، ص۸۴.
که طبیعتاً باید درد و رنج بیش‌تری از اثام داشته باشد.۵ - جاودانگی در اثاماز مهم‌ترین ویژگی‌های کسی که وارد اثام می‌شود، دو چندان بودن عذاب وی و جاودانگی آن است:«یُضعَف لَهُ العَذابُ یَومَ القِیمَةِ ویَخلُد فیهِ مُهانا». موضوع « خلود » باعث دوگانگی نظریات مفسران درباره عذاب شوندگان اثام شده‌است. برخی معتقدند:با توجه به این‌که آیه، درصدد وصف بندگان پرهیزگار خدا بوده، آن‌ها از چنین گناهانی مبرّا هستند و جاودانگی عذاب، به کافران و مشرکان اختصاص دارد، ارتکاب هر سه عمل ( شرک ، قتل و زنا ) با هم به اثام منتهی می‌شود. [۳۲]
اطیب‌البیان، ج۹، ص۶۵۶.
گروهی بر این باورند که ارتکاب هرکدام از گناهان یاد‌شده، به گرفتاری اثام می‌انجامد. [۳۴]
کشف‌الاسرار، ج۷، ص۶۵.
[۳۶]
جامع‌البیان، مج۱۱، ج۱۹، ص۵۷.
این گروه، برای اثبات دیدگاه خود به آیات ۹۳ و ۱۱۶ سوره نساء استناد کرده‌اند.برخی از ایشان برای خلود در آیه ۶۹ سوره فرقان مفهوم خاصی را قایل شده و آن را به توقف طولانی تفسیر کرده‌اند که در گناهِ شرک، ابدی، و در غیرِ آن، پایان‌پذیر است؛ بنابراین اگر کسی در حال شرک، دو گناه دیگر را هم انجام دهد، به عذاب ابدی و خوارکننده و دوچندان «أثام» گرفتار می‌شود؛ بر این اساس، قاتلان و زناکاران غیرمشرک اگر توبه نکرده، و گرفتار اثام شوند، از‌جاودانگی در عذاب مستثنا هستند. ۶ - فهرست منابعاصحاب الجحیم فی القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر اطیب البیان؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ الکامل فی‌اللغة والادب؛ کشف‌الاسرار و عدة الابرار؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال؛ لسان‌العرب؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النکت والعیون، ماوردی. ۷ - پانویس
۸ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «أثام». |