آلآقاآلِ آقا، خاندانی از عالمان دینی، شیعی امامی، مشهور به علم و ادب از سده ۱۲ تا ۱۴ق/۱۸ تا ۲۰م در ایران می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - شخصیت های به نام ۲.۱ - آقا محمدعلی بن آقا محمدباقر ۲.۱.۱ - شاگردان ۲.۱.۲ - آثار ۲.۲ - آقا محمدجعفر بن آقا محمدعلی ۲.۲.۱ - آثار ۲.۳ - آقا احمد بن محمدعلی ۲.۳.۱ - آثار ۲.۴ - آقا محمود بن آقا محمدعلی ۲.۴.۱ - آثار ۲.۵ - آقا عبدالله بن محمدجعفر ۲.۵.۱ - آثار ۳ - فهرست‌منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - وجه اشتهارشهرت افراد این خاندان به «آل آقا» بدین جهت است که منتسب به « آقا محمدباقر وحید بهبهانی » (ح ۱۱۱۶-۱۲۰۵ق/۱۷۰۴-۱۷۹۱م) بوده [۱]
احمد بن محمد، مرآت الاحوال فی معرفة الرجال، نسخه کتابخانه مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ ۲۱۷۴.
و از این رو، گاه بهبهانی خوانده شده‌اند.برخی از اینان که در کرمانشاه و نهاوند اقامت داشته‌اند به کرمانشاهی و نهاوندی شهرت یافته‌اند. [۲]
آیت الله مرعشی، فهرست خطی، ج۵، ص۳۰۴.
[۳]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۲۷۵، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۴]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۳۳، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۵]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۵۴، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
برخی از افراد این خاندان نیز در تهران، قم، نجف و کربلا ساکن بوده‌اند.۲ - شخصیت های به نامشخصیتهای به نام این خاندان بدین قرارند: ۲.۱ - آقا محمدعلی بن آقا محمدباقر«آقا محمدعلی بن آقا محمدباقر بهبهانی کرمانشاهی» (۱۱۴۴-۱۲۱۶ق/۱۷۳۱-۱۸۰۱م) فقیه، اصولی، مفسّر، متکلّم و ادیب. وی در کربلا زاده شد و به اتفاق پدر به به بهبهان رفت و مقدمات علوم را در این شهر نزد وی آموخت، سپس همراه او عازم عتبات گشت و دوره فقه و اصول را نزد پدر و دیگر عالمان آن‌جا گذراند و به مقام اجتهاد نائل آمد. در ۱۱۸۶ق/۱۷۷۲م عازم حج شد و در مدینه ماندگار شد و به تدریس مذاهب اربعه پرداخت و دو رساله به نام «اُمُّ القُری» درباره تاریخ مکه و مدینه نوشت. [۶]
بهبهانی، احمد بن محمد، مرآت الاحوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۴۱، نسخه کتابخانه مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ ۲۱۷۴.
[۷]
بهبهانی، احمدبن محمد، مرآت الاحوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۴۲، نسخه کتابخانه مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ ۲۱۷۴.
وی پس از دو سال به عتبات برگشت، ولی به علت شیوع بیماری وبا در آن دیار، همراه خانواده اش به ایران مراجعت کرد و در کرمانشاه سکونت گزید و به تدریس و ترویج احکام دین پرداخت. [۸]
رازی، محمدشریف، گنجینه دانشمندان، ج۶، ص۳۵۶، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
۲.۱.۱ - شاگردانعالمان بزرگی در درس او شرکت کردند و به مراحل عالی فقاهت رسیدند، از جمله: شیخ جعفر کاشف الغطاء، سیدعلی طباطبایی، میرزا ابوالقاسم مشهور به میرزای قمی، میرعبداللطیف خان شوشتری، ملاعباسعلی کَزّازی کرمانشاهی، میرزامحمد اَخباری، فرزندانش آقا محمدجعفر و احمد کرمانشاهی و بالاخره از همه برجسته‌تر سیدمحمدمهدی طباطبایی معروف به بحرالعلوم را می‌توان نام برد. [۹]
بهبهانی، احمد بن محمد، مرآت الاحوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۴۳، نسخه کتابخانه مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ ۲۱۷۴.
[۱۰]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۲۲۷، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۱۱]
معلم حبیب آبادی، میرزامحمدعلی، مکارم الآثار، ج۲، ص۵۶۶، اصفهان، کمال، ۱۳۶۲ش.
او مخالف سرسخت اخباریان و صوفیان بود، و این مخالفت به قتل معصوم علیشاه دکنی و مظفر علی کرمانی انجامید. [۱۲]
شروانی، زین العابدین، ریاض السیاحه، ج۱، ص۸۳۴، تهران، انتشارات سعدی، ۱۳۳۹ش.
۲.۱.۲ - آثاراز کتاب‌های آقا محمدعلی فقط «مقامع الفضل» در ۱۲۷۵ و ۱۳۱۶ق/۱۸۵۹ و ۱۸۹۸ به چاپ رسیده است. دیگر آثار او اینهاست: ۱. الاجاره، در فقه به عربی، در کتابخانه آیت الله مرعشی و آستان قدس؛ ۲. اصول دین، مسجد اعظم (قم)؛ ۳. افضلیت حَسَنین، فارسی، شورای ملی (سابق)؛ ۴. تحفة الابرار، فارسی، آستان قدس؛ ۵. حاشیه الروضة البهیه فی شرح اللعمة الدمشقیه، در فقه به عربی، در آستان قدس؛ ۶. خیراتیه، فارسی، در ردّ صوفیه، کتابخانه مرکزی، دانشکده الهیات تهران و موزه بریتانیا؛ ۷. رد شبهات کفار، فارسی، در کلام، مسجد اعظم (قم)؛ ۸. رساله عرفانی مذهبی، فارسی، سپهسالار (سابق)؛ ۹. رغاید و غراید، فارسی، در کلام، کتابخانه مرکزی؛ ۱۰. سفینة النجاه، فارسی، در شرح حال حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، کتابخانه ملی و شورای ملی (سابق)؛ ۱۱. سُنّة الهدایه لهدایه السُنّه، فارسی، آستان قدس، کتابخانه مرکزی، آیت الله مرعشی، مسجد اعظم (قم)، ملی و ملک؛ ۱۲. صیغ النکاح، در فقه به عربی، شورای ملی (سابق)؛ ۱۳. فائدة فی مصرف ردالمظالم، فارسی، سپهسالار (سابق)؛ ۱۴. فتّاح المجامع بمفاتیح الشرائع نیز یاد شده است، در فقه به عربی، شورای ملی (سابق)؛ ۱۵. الفذالک فی شرح المدارک والمسالک، در فقه، آیت الله مرعشی و گوهرشاد (مشهد)؛ ۱۶. قطع القال والقیل فی انفعال الماء القلیل، یا قطع المقال فی نصره القول بالانفعال، در فقه به عربی، دانشکده الهیات تهران، شورای ملی (سابق)، کتابخانه مرکزی؛ ۱۷. لامعة الانوار، فارسی، کتابخانه محمدعلی خوانساری در نجف؛ ۱۸. مخزن الاسرارالفقیه فی شرح معضلات اللمعه الدمشقیه، در فقه، به عربی، کتابخانه مرکزی؛ ۱۹. مساحة البلاد، فارسی، دانشکده حقوق و آستان قدس؛ ۲۰. مشکاة العارفین، فارسی، نسخه ای از آن در نزد اسغر مهدوی، تهران؛ ۲۱. مظهرالمختار فی حکم النکاح مع الاعسار، در فقه به عربی، دانشکده الهیات. [۱۳]
معلم حبیب آبادی، میرزامحمدعلی، مکارم الآثار، ج۲، ص۵۶۳، اصفهان، کمال، ۱۳۶۲ش.
[۱۴]
معلم حبیب آبادی، میرزامحمدعلی، مکارم الآثار، ج۲، ص۵۶۴، اصفهان، کمال، ۱۳۶۲ش.
[۱۵]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۲۸۷، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
۲.۲ - آقا محمدجعفر بن آقا محمدعلیآقا محمدجعفر بن آقا محمدعلی بن آقا محمدباقر بهبهانی کرمانشاهی (۱۱۷۸-۱۲۵۴ق/۱۷۶۴-۱۸۳۸م) فقیه، اصولی، فرزند ارشد آقا محمدعلی. وی در کربلا به دنیا آمد و همراه پدرش به ایران مراجعت کرد. پس تحصیلات مقدماتی، فقه و اصول را نزد پدر و دیگر عالمان چون میرزای قمی و سیدعلی طباطبایی فرا گرفت. آقا محمدجعفر برای ادامه تحصیل به عتبات و قم سفر کرد و سرانجام در کرمانشاه سکنی گزید و پس از فوت پدر رسیدگی به امور دینی و شرعی مردم آن دیار را بر عهده گرفت. آقا محمدجعفر در کرمانشاه درگذشت و در کنار آرامگاه پدر که مشهور به «سرِ قبر آقا» ست به خاک سپرده شد. [۱۶]
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج۱، ص۲۶۴، مشهد، دارالمرتضی، ۱۴۰۴ق.
[۱۸]
بهبهانی، احمد بن محمد، مرآت الاحوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۴۶، نسخه کتابخانه مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ ۲۱۷۴.
[۱۹]
قمی، شیخ عباس، فوائدالرضویه، ج۱، ص۴۹۹، ۱۳۶۷ق.
۲.۱.۲ - آثاربرخی از آثار خطی آقا محمدجعفر بدین قرار است: ۱. انیس الطلاب، در ۳ جلد، در کتابخانه مسجد اعظم (قم)؛ ۲. انیس العوام، فارسی، در اصول و فروع دین، در ۴۰ فصل، دانشکده الهیات تهران؛ ۳. تحفة الابرار، فارسی، تاریخ و حکایات، در ۳ جلد، آستان قدس، کتابخانه مرکزی و کتابخانه امیرالمؤمنین (نجف)؛ ۴. الجواهرالبهیه، فارسی، در فقه، دانشکده الهیات تهران؛ ۵. حاشیه معالم الدین، عربی، در ۲ جلد، ۲ نسخه در دانشکده الهیات تهران؛ ۶. حاشیه وافیة الاصول، دانشکده الهیات تهران؛ ۷. رد طریقة النجاة، فارسی، در رد صوفیان، شورای ملی (سابق) و کتابخانه مرکزی؛ ۸. المصابیح، در فقه به عربی، شرح المصابیح فیض کاشانی، در ۵ جلد، آیت الله مرعشی و دانشکده حقوق؛ ۹. منهج السداد فی ارشاد العباد، فارسی، در اصول دین و فقه، جلد اول و پنجم آن موجود است، دانشکده الهیات تهران و کتابخانه مرکزی. ۲.۳ - آقا احمد بن محمدعلیآقا احمد بن محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (۱۱۹۱-۱۲۳۵ق/۱۷۷۷-۱۸۲۰م) فقیه، اصولی، ریاضی دان، فیلسوف، عارف، شاعر و از عالمان به نام آل آقا. در کرمانشاه به دنیا آمد. وی خاطرات خود را از دوران کودکی تا کهن سالی در کتاب معروفش، مرآت الاحوال (جهان نما) بیان کرده است. آقا احمد به عتبات سفر کرد و از محضر استادان و فقیهان بزرگ آن روزگار بهره گرفت. [۲۰]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۳۸، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
او علاوه بر تحصیل در عتبات، در قم نیز از درس میرزای قمی استفاده برد. [۲۲]
معلم حبیب آبادی، میرزامحمدعلی، مکارم الآثار، ج۳، ص۹۹۵، اصفهان، کمال، ۱۳۶۲ش.
وی سفری به هندوستان کرد و از شهرهای بمبئی، کلکته، حیدرآباد، لکهنو و... دیدن کرد. [۲۳]
کشمیری، میرزا محمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء، ج۱، ص۳۸۲، قم، مکتبه بصیری، ۱۳۹۴ق.
[۲۴]
کشمیری، میرزا محمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء، ج۱، ص۳۸۳، قم، مکتبه بصیری، ۱۳۹۴ق.
اقامت او در هند ۵ سال به طول انجامید و در این مدت به نگارش کتاب مشغول بود. پس از بازگشت به کرمانشاه در همان‌جا وفات نمود و در جوار پدر به خاک سپرده شد. [۲۵]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۴۱، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۲۶]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۴۲، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۲۷]
معلم حبیب آبادی، میرزامحمدعلی، مکارم الآثار، ج۳، ص۹۹۴، اصفهان، کمال، ۱۳۶۲ش.
۲.۱.۲ - آثاربرخی از آثار خطی آقا احمد اینهاست: ۱. تاریخ الائمه، فارسی، انجمن آسیایی بنگال و کلکته؛ ۲. تحفة المحبین، فارسی، نسخه ای نزد مولی ذاکر حسن در لکهنو و دیگری در کلکته؛ ۳. تنبیة الغافلین، کلکته؛ چهار کتاب دیگر هم از او در کتابخانه آقا فخرالدین آل آقا در کرمانشاه موجود است: قوت لایموت، عقدالجواهرالحسان، فیضیه و کشف الریب والمین. مشهورترین کتاب آقا احمد مرات الاحوال فی معرفة الرجال (جهان نما) است که در سفر هند در ۲ جلد نوشته شده و نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های آصفیه، آیت‌الله مرعشی، بانکیپور، موزه بریتانیا، شورای ملی (سابق)، مرکزی دانشگاه تهران، ملک، ملی و نوربخش موجود است. [۲۹]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۴۳، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۳۰]
معلم حبیب آبادی، میرزامحمدعلی، مکارم الآثار، ج۱، ص۹۹۵-۹۹۷، اصفهان، کمال، ۱۳۶۲ش.
۲.۴ - آقا محمود بن آقا محمدعلیآقا محمود بن آقا محمدعلی کرمانشاهی (۱۱۹۹-۱۲۶۹ق/۱۷۸۵-۱۸۵۳م) عالم، فقیه، عارف و شاعر. در کرمانشاه زاده شد. مقدمات علوم را نزد پدر و برادرانش، آقا محمدجعفر و آقا احمد، فرا گرفت. سپس به عتبات رفت و به کسب دانش پرداخت. او برای تکمیل معلومات به شهرهای اصفهان و قم نیز سفر کرد و سرانجام مقیم تهران شد و مقامی والا یافت و در همین شهر درگذشت و در کربلا مدفون شد. [۳۱]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثروالآثار، ج۱، ص۲۵.
[۳۲]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۴۸، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۳۳]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۴۹، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۳۴]
معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقایق، ج۳، ص۴۶۹، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، سنایی، ۱۳۱۸ق.
[۳۵]
معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقایق، ج۳، ص۴۷۱، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، سنایی، ۱۳۱۸ق.
۲.۱.۲ - آثاربرخی از تألیفات آقا محمود که همه خطی است، این هاست: ۱. ارشادالسالک، در حج، در کتابخانه سپهسالار (سابق)؛ ۲. اصول الفقه، در اصول، به عربی، آیت الله مرعشی و سپهسالار (سابق)؛ ۳. اصول دین، فارسی، در کلام، سپهسالار (سابق)؛ ۴. انموذج الرجال، عربی، سپهسالار (سابق)؛ ۵. تحفة السلاطین، مرکزی دانشگاه، مسجد اعظم (قم) و مدرسه حجتیه (قم)؛ ۶. تحفة الملوک، در تاریخ انبیاء، سپهسالار (سابق)؛ ۷. تحفة الناصریه، در اخلاق، سپهسالار (سابق)؛ ۸. تنبیة الغافلین و ایقاظ الراقدین، فارسی، در عرفان، آیت الله مرعشی، مسجد اعظم (قم) و کرمانشاه؛ ۹. الجئة الواقیه، در اصول، عربی، آیت الله مرعشی و سپهسالار (سابق)؛ ۱۰. دیوان اشعار، سپهسالار (سابق)؛ ۱۱. سبیل الرشاد، فارسی، دانشکده حقوق؛ ۱۲. سبیل النجاة، فارسی، دانشکده حقوق، همدان نزد میرزاعبدالرزاق واعظ، نجف نزد سیدمحمد یزدی، ملک؛ ۱۳. شرح معکوس الشموس، در فقه به عربی، آیت الله مرعشی؛ ۱۴. عکوس الشموس، فقه استدلالی در چند جلد، ناتمام، آیت الله مرعشی، سپهسالار (سابق)؛ ۱۵. مفتاح النجاة فی شرح دعاءالسمات، فارسی، نوربخش، سپهسالار (سابق)، آستان قدس، شورای ملی (سابق) و میرزاعلی شهرستانی در کربلا؛ ۱۶. مهیج الاشواق یا معجون الهی، عربی و فارسی در عرفان، آیت الله مرعشی، ملک، کتابخانه مرکزی، شورای ملی (سابق)، مدرسه آخوند همدان، ملی و سپهسالار (سابق)؛ ۱۷. النخبة الوجیزه، در فقه به عربی منظوم، سپهسالار (سابق)، آیت الله مرعشی؛ ۱۸. هدایة الطالبین و ارشادالراغبین، در کلام، فارسی، کتابخانه مرکزی، مسجد اعظم (قم)، و آیت الله مرعشی. ۲.۵ - آقا عبدالله بن محمدجعفرآقا عبدالله بن محمدجعفر بن آقا محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (د ۱۲۸۹ق/۱۸۷۲م) عالم و فقیه. وی در کرمانشاه می‌زیسته و عهده‌دار امور دینی مردم آن دیار بوده است. وی در کرمانشاه درگذشت و در آرامگاه خانوادگی در کنار جد خود به خاک سپرده شد. دوانی مدفن او را کربلا می‌داند. [۳۶]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۳۶، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
آثاری در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی داشته است که تعدادی از آن‌ها در آتش سوزی خانه امام جمعه کرمانشاه که در ۱۳۳۸ق/۱۹۲۰م اتفاق افتاد، طعمه حریق شد. [۳۸]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۳۶، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
[۳۹]
دوانی، علی، وحید بهبهانی، ج۱، ص۳۳۷، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
۲.۱.۲ - آثاربرخی از آثار به جای مانده او (همه خطی) اینهاست: ۱. انوارالحکمه، فارسی، در کتابخانه آستان قدس؛ ۲. تعارض الوکیل والموکل فی مسئله البیع، عربی؛ ۳. حاشیه اروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، عربی؛ ۴. مسئله در تجدید غسل، فارسی؛ ۵. مسئلة فی افضاءالزوجه، عربی؛ ۶. مسئلة فی الارث، عربی؛ ۷. مسئلة فی الطلاق، عربی. این کتاب‌ها در فهرست نسخ خطی دانشکده الهیات تهران ثبت شده است. ۳ - فهرست‌منابع(۱) آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، مشهد، دارالمرتضی، ۱۴۰۴ق. (۲) آیت الله مرعشی، فهرست خطی. (۳) اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثروالآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳ش. (۴) امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۵) بهبهانی، احمدبن محمد، مرآت الاحوال فی معرفة الرجال، نسخه کتابخانه مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ ۲۱۷۴. (۶) دوانی، علی، وحید بهبهانی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش. (۷) رازی، محمدشریف، گنجینه دانشمندان، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۲ش. (۸) شروانی، زین العابدین، ریاض السیاحه، تهران، انتشارات سعدی، ۱۳۳۹ش. (۹) قمی، شیخ عباس، فوائدالرضویه، ۱۳۶۷ق. (۱۰) قمی، شیخ عباس، الکنی والالقاب، تهران، مکتبه الصدر، ۱۳۹۷ق. (۱۱) کشمیری، میرزا محمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم، مکتبه بصیری، ۱۳۹۴ق. (۱۲) معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقایق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، سنایی، ۱۳۱۸ق. (۱۳) معلم حبیب آبادی، میرزامحمدعلی، مکارم الآثار، اصفهان، کمال، ۱۳۶۲ش. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آل آقا»، شماره۳۴۵. |