آداب صوفیهآداب جمع ادب به معنای مجموعه گفتارها و رفتارهای شایسته است. در اصطلاح صوفیه مجموعه قواعد و رسوم و وظایفی است که رعایت آن‌ها بر سالکان طریقت لازم است. در مورد آداب صوفیه تقسیم‌بندی مختلفی صورت گرفته است. برخی آن را به دو بخش آداب ظاهری و آداب باطنی و برخی به سه بخش ادب با خدا، ادب با خود و ادب با خلق تقسیم کرده‌اند. ۱ - واژهشناسیدر تعریف ادب گفته‌اند: «عبارت است از تحسین اخلاق و تهذیب اقوال و افعال». [۱]
محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش.
چون افعال دوگونه‌اند: افعال قلوب یا نیات که اموری باطنی‌اند و افعالِ قوالب یا اعمال که به ظاهر مربوط می‌شوند.پس ادیب کامل کسی است که ظاهر و باطنش به محاسن اخلاق و اقوال و نیات و اعمال آراسته باشد. [۲]
محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش.
از این روست که خواجه عبدالله انصاری گفته است: «الادب تهذیب الظاهر و الباطن». [۳]
محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش.
حقیقتِ ادب، گرد آمدن خصلت‌ها‌ی نیکو در سالک است. [۴]
ابوالقاسم قشیری، رساله قشیریه، ج۲، ص۴۴۵، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
[۵]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص ۴۴۳، به کوشش و، آ، ژوکوفسکی، تهران، طهوری، ۱۳۵۸ش.
این خصلت‌ها کدام است؟ ابونصر سراج در پاسخ می‌گوید: «ادب به نزدیک ایشان ریاضت نفس و تأدیب جوارح و نگاهداشت حدود و ترک شهوات است».افزون بر این، ادب یعنی «طهارت دل و مراعات سِرّ و وفا کردن به عهد و نگاه داشتن وقت و کمتر نگریستن به خواطر پراکنده و نیکوکرداری اندر محل طلب و وقت حضور و مقام قرب». [۶]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص ۴۴۴ـ ۴۴۵، به کوشش و، آ، ژوکوفسکی، تهران، طهوری، ۱۳۵۸ش.
۲ - آداب صوفیه از دیدگاه هجویریهجویری آداب صوفیه را ۳ بخش کرده است: «یکی اندر توحید با حق (عزوجل)، دیگر ادب با خود اندر معاملت و دیگر ادب با خلق اندر صحبت». این ۳ قسم ادب از یکدیگر جدا نیست، بلکه رعایت یکی مستلزم مراعات دو دیگر است. [۷]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص ۴۳۲، به کوشش و، آ، ژوکوفسکی، تهران، طهوری، ۱۳۵۸ش.
۳ - آداب صوفیه از دیدگاه نجم‌الدین کبرینجمالدین کبری از آداب ظاهر و آداب باطن سخن گفته است. ۳.۱ - ظاهرآداب ظاهر رعایت هفت امر است: ۱. ادب در خرقه پوشیدن. ۲. در نشستن و خاستن. ۳. در رفتن به خانقاه. ۴. در طعام خوردن. ۵. در رفتن به دعوت‌ها. ۶. در سماع شنیدن. ۷. در سفر کردن. [۸]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص ۳۸، به کوشش و، آ، ژوکوفسکی، تهران، طهوری، ۱۳۵۸ش.
۳.۲ - باطناما آداب باطن «خود کاری دیگر است و آن را ابواب بسیار است و مقامات و منازل بی‌شمار». نجم‌الدین برای آگاهی از آداب باطن، منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری را پیشنهاد کرده، ولی یادآور شده است که سالک تنها با خواندن این کتاب به مقصود نمی‌رسد، زیرا «کار به کار است نه به گفتار، که شناختن آب تشنگی را ننشاند». [۹]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص ۳۸، به کوشش و، آ، ژوکوفسکی، تهران، طهوری، ۱۳۵۸ش.
در نظر صوفیان هر یک از مراحل سلوک، از آغاز تا پایان، آدابی ویژه دارد، تا آن‌جا که ابوحفص حداد گفته است: «تصوف همه‌اش آداب است برای هر هنگام و هر حال و هر جایگاه». [۱۰]
محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، ج۱، ص۲۱۳، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش.
مأخذ این آداب چیزی جز سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، اخلاق و احوال نبوی و اقوال و افعال مصطفی نیست. [۱۱]
محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش.
از اینجاست که پیران طریقت گفته‌اند: «کمال ادب هیچ کس را نبود مگر انبیاء را». [۱۲]
ابوالقاسم قشیری، رساله قشیریه، ج۲، ص۴۴۸، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
نکته مهم این است که در همه مراحل سلوک، رعایت آداب طریقت و شریعت شرط بنیادی است و حتی سالک اگر به برترین پایگاه نیز رسیده و از سرحدِ تکلیف گذشته باشد، باز هم به هیچ روی بی‌بند و باری وی پذیرفته نیست، بلکه همواره، چه در جریان سلوک و چه در پایان کار، یکی از شرایط سالکِ عارف این است که «کُند با خواجگی کار غلامی» [۱۳]
محمود شبستری، گلشن راز، ج۱، ص۲۱، لاهور، انتشارات اسلامی، ۱۹۷۸م.
۴ - جمع‌بندی آداب صوفیهبه طور کلی، آداب صوفیان را می‌توان بدین سان دسته‌بندی کرد: ۱. آداب حضرت ربوبیت، زیرا «هر بنده‌ای که محبت الهی در دل او راسخ‌تر، اهتمام او به مراعات آداب حضرتِ عزت بیش‌تر». [۱۴]
محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش.
۲. آداب حضرت رسالت، یعنی کمال متابعت از سنت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم). ۳. آداب مرید با شیخ. ۴. آداب شیخی و وظایف شیخ نسبت به مرید: «هم‌چنان که مرید را با شیخ ادبی است که آن حق ارادت است، شیخ را با مرید هم ادبی است که آن حق تربیت است». [۱۵]
محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، ج۱، ص۲۲۷، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش.
۵. آداب صحبت با خلق. ۶. آداب معیشت و طریقه گذران زندگی، که یا از راه کسب است و یا از راه کدیه و یا فتوحی که از حق تعالی رسد. ۷. آداب تجرد و تأهل. ۸. آداب سفر، چه مرید باید «سفر از بَهرِ ۳ چیز کند: زیارت را یا دیدن مشایخ را یا ریاضت را». [۱۶]
نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر، آداب الصوفیه، ج۱، ص۳۷، به کوشش مسعود قاسمی، تهران، زوار، ۱۳۶۳ش، جم.
۹. آداب تعهدات نفس که مربوط به رفع نیازهای ضروری زندگی است و «تعهدات ضروری ۳ چیز است: خورش و پوشش و خواب». [۱۷]
محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، ج۱، ص۲۷۰، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش.
۱۰. آداب جوارح، که شامل ادب زبان، دل، دست و پا می‌شود. ۱۱. آداب خانقاه. ۱۲. آداب سَماع که «غذای ارواح اهل معرفت است». [۱۸]
ابوالقاسم قشیری، رساله قشیریه، ج۱، ص۶۰۲، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
۱۳. اداب ریاضت و مجاهدت. ۱۴. آداب خلوت و چله‌نشینی یا «در آمدن به اربعینیه.» ۵ - فهرست منابع(۱) محمد بن محمود آملی، نفائس الفنون، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ـ۱۳۷۹ق، ۲/۷ـ۱۲، ۳۸ـ۴۲. (۲) ضیاءالدین سهروردی، آداب المریدین، ترجمه عمر بن محمد شیرکان، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، مولی، ۱۳۶۳ش، ص ۸۲ ـ ۱۷۵. (۳) محمود شبستری، گلشن راز، لاهور، انتشارات اسلامی، ۱۹۷۸م. (۴) ابوالقاسم قشیری، رساله قشیریه، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش، ص ۴۷۷ـ۵۱۰، ۵۹۱ ـ۶۲۱. (۵) محمود بن علی کاشانی، مصباح الهدایه، به کوشش جلال همایی، تهران، ۱۳۲۳ش، ص ۲۰۳ـ۲۸۲. (۶) نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر آداب الصوفیه، به کوشش مسعود قاسمی، تهران، زوار، ۱۳۶۳ش، جم. (۷) عزیزالدین نسفی، الانسان الکامل، به کوشش ماریژان موله، تهران، انستیتو ایران و فرانسه، ۱۳۵۰ش، ص ۱۲۰ـ۱۳۰. (۸) علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، به کوشش و، آ، ژوکوفسکی، تهران، طهوری، ۱۳۵۸ش، ص ۴۳۲ـ ۴۷۸. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آداب صوفیه»، شماره۱۱۳. |