مکاسب (کتاب)

«المکاسب» تألیف شیخ مرتضى انصارى (م، ۱۲۸۱ ق)، از مهمترین کتاب‌ هاى فقهى شیعه در باب معاملات محسوب مى شود. این کتاب از زمان تألیف تاکنون، متن درسى حوزه هاى علمیه شیعه قرار گرفته و شروح و حواشى متعددى بر آن نوشته شده است.

معرفی مؤلف

شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ ق)، ملقب به خاتم الفقهاء و المجتهدین، از برجسته ترین فقها و عالمان در قرن سیزدهم هجری است. میرزا محمدحسن شیرازی، شیخ محمدکاظم خراسانی، و سید جمال الدین اسدآبادی از شاگردان او هستند.

بر کسى که از تاریخچۀ ادوار مباحث فقهى اطلاع داشته باشد پوشیده نیست که تألیفات شیخ اعظم انصاری از نظر عمق مطالب و دقت بى‌نظیر و وسعت تتبع و تحقیق در عین قلمى روان و بیانى سهل، در تاریخ فقه دیده نشده است، بخصوص کتاب «المکاسب» در بین تألیفات وى سرآمد آنان است.

محتوای کتاب

احاطۀ شیخ انصاری به اقوال متقدمین و متأخرین موجب این شده که آراء مختلف را در موضوعات و مسائل معین جمع‌آورى نموده و با اجتهاد عمیق و اسلوب جدیدى که مطابق با روح شریعت و مقتضیات زمان است، کتابى را که مباحث آن جامع و مانع و دور از انحرافات و لغزش‌هاى فکرى است تألیف نماید.

مؤلف در این کتاب به سه مبحث مهم پرداخته است: مکاسب محرمه، بیع، خیارات؛ و پایان کتاب به برخى رساله هاى متفرقه اختصاص یافته است که عناوین آن‌ها عبارتند از: تقیه، عدالت، قضا از میت، مواسعه و مضایقه، ارث، قاعده من ملک شیئا ملک الاقرار به، نفى ضرر، رضاع، مجرد عقد بر زن موجب تحریم او بر پدر و پسر عقدکننده مى گردد.

مؤلف به طور استدلالى به مباحث معاملات نظر دوخته و به ذکر و تحلیل کلمات فقهاى پیشین توجه عمیقى داشته است و وجوه مختلف یک مسئله فقهى را با بیان تردیدهاى ویژه خود، ترسیم مى نماید.

ویژگی‌های کتاب

• از مهم‌ترین ویژگى‌هاى کتاب، ساختار منطقى و نظام تعلیمى به منظور تدریس حوزه‌هاى علمیه مى‌باشد. اگر چه بسیارى از مباحث بیع و خیارات و حتى مکاسب محرمه در کتب پیشینیان مورد توجه بوده است اما این نظم و ترتیب قبلا وجود نداشته است.
• ویژگى‌ دیگر، حجم جستجو و وسعت تتبع در اندیشه‌هاى فقهى بزرگان و ارزش‌یابى و پژوهش‌ها و تحقیقات در این نظریه‌هاست، به عنوان نمونه در رسالۀ مواسعه و مضایقه، نزدیک به ۵۰ نفر از فقها را نام مى‌برد و در بیع وقف به ۲۲ کتاب فقهى اشاره دارند.
• از دیگر ویژگى‌هاى کتاب، احترام فوق العادۀ وى به فقهاى عظام است، مثلا در عبارات مکاسب این گونه دیده مى‌شود، «المحقق الثانی مع کمال تبحره فی الفقه»، یا «المولى الأعظم وحید عصره فی شرح المفاتیح».
• نکتۀ دیگر این که شیخ اعظم طبق شیوۀ شناخته شده و پسندیدۀ تحقیقات امروزى در نقل اقوال نهایت دقت و حفظ امانت را به کار مى‌برد. او بسیار تلاش مى‌کند که هر کلامى را از منبع اصلى آن نقل کند و تنها در مواردى که منبع اصلى یافت نمى‌شود به حافظه یا منابع دست دوم اعتماد مى‌کند و در این موارد نیز مکررا مى‌فرموده است که منبع اصلى را ندارم که به آن رجوع کنم.
• از دیگر ویژگی های این کتاب نظریات جدید آن می باشد. کتاب المکاسب دایرة المعارف نظریات فقهى جدید و مملو از ابتکارات شیخ انصارى (قده) مى‌باشد. به عنوان نمونه وى در باب معاطاة در حالى که آن را بیع محسوب مى‌نماید اما آن را بیع غیر لازم دانسته و نظریۀ اباحۀ جمیع تصرفات را رد مى‌نماید. از دیگر مباحث ابتکارى وى طرح و بررسى بیع فضولى و طرح نظریات کشف و نقل حقیقى و حکمى در مفهوم اجازه است که در کمتر کتاب فقهى این گونه جمع‌آورى شده است.
• وى در باب عدالت، بسیار واقع بینانه و بدور از افراط و تفریط عدالت را معنى کرده است و آن را حالت نفسانى که موجب تقوا و مروت مى‌گردد دانسته است.
• شیخ اعظم در موارد زیادى سیرۀ متشرعه را حجت نمى‌داند و این سیره را از کم توجهى مردم لاابالى و بى‌توجه بر احکام خداوند دانسته و در صورتى احتجاج فقها به این سیره را صحیح مى‌داند که مردم کاملا مقید بوده و دقیقا به مقررات اسلامى عمل کنند.

شروح و حواشی کتاب

کتاب المکاسب از بدو تألیف مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى بر آن زده شده است در کتاب الذریعة به ۳۰ شرح اشاره نموده است که به مهم‌‌ترین آنان اشاره مى‌‌شود:

1. حاشیه میرزا حبیب اللّه رشتى (م، ۱۳۱۲ ق)
2. حاشیه میرزا محمدتقى بن محب على شیرازى (م، ۱۳۳۸ ق).
3. حاشیه آقا رضا بن محمدهادى همدانى (م، ۱۳۲۲ ق).
4. حاشیه محمدکاظم بن حسین خراسانى، صاحب کفایة الأصول (م، ۱۳۲۹ ق).
5. حاشیه سید محمدکاظم طباطبائى یزدى (م، ۱۳۳۷ق).
6. حاشیه آقا ضیاءالدین عراقى (م، ۱۳۶۱ق)
7. منیة الطالب، تقریر درس خارج محقق نائینى (م، ۱۳۵۵ق)، تألیف شیخ موسى خوانسارى نجفى (م۱۳۶۳ق).
8. غایة الآمال، تألیف شیخ محمدحسن مامقانى (م، ۱۳۲۳ق).
9. حاشیه شیخ محمدحسین اصفهانى (م، ۱۳۶۱ق)، فقط کتاب خیارات و بیع.
10. حاشیه میرزا على بن عبدالحسین ایروانى (م، ۱۳۵۴ق).
11. نهج الفقاهة، حاشیه سید محسن حکیم (م، ۱۳۹۰ ق).
12. حاشیه میرزا محمدتقى آملى.
13. النظر الثاقب فی کتاب المکاسب یا حاشیه شیخ محمدحسین بن على کاشف الغطاء (م، ۱۳۷۳ق).
14. حاشیه شیخ احمد بن على کاشف الغطاء یا نیل المطالب لتحصیل المکاسب.
15. هدی الطالب إلى شرح المکاسب، تألیف سید محمدجعفر مروج جزائری (م، ۱۴۱۹ق).
16. مجمع المطالب و فوق مراد الطالب فی شرح المکاسب، تألیف شیخ محمد بن نجم الدین زنجانى.

اهمیت این حواشى به قدرى است که محققین در زمینۀ فقه معاملات از مراجعه به کتب این بزرگان بى‌نیاز نیستند.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• نرم افزار جامع فقه، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

• کتاب المکاسب
• حاشیه مکاسب (سید محمدکاظم یزدی)