میرزا عبدالله افندی

میرزا عبدالله افندی اصفهانی (۱۱۳۰-۱۰۶۷ ق)، فقیه، محدث و رجالی بزرگ شیعه در عصر صفویه و از شاگردان علامه مجلسی است. میرزای افندی به دلیل تألیف کتاب ارزشمند «ریاض العلماء» به «صاحب ریاض» نیز مشهور است. او دستیار علامه مجلسی در گردآوری «بحارالانوار» نیز بوده است.

ولادت و خاندان

عبدالله بن عیسی تبریزی اصفهانی مشهور به افندی، زادگاهش تبریز بود ولی سنوات عمرش در دار العلم اصفهان سپری شد. مورخان در تاریخ ولادت میرزا عبدالله اصفهانی اختلاف نظر دارند. در مقدمه ترجمه جلد اول کتاب «ریاض العلماء» تاریخ ولادت وی ۱۰۶۶ هـ.ق. نوشته شده است. نویسنده «الکنی و الالقاب» هم بر همین نظر است. بعضی ولادت او را در سال ۱۰۶۷ هـ.ق. دانسته اند که به نظر صحیح باشد؛ چون به گفته افندی، پدرش در سال ۱۰۷۴ هـ.ق. درگذشت و او در آن هنگام، هفت ساله بود.

دوران کودکی میرزا عبدالله افندی با یتیمی سپری شد. پدر او، آقا میرزا عیسی بن محمد اصفهانی است که از شاگردان خلیفه سلطان، محمدتقی مجلسی و میرزا رفیعا نائینی بود و آثاری چون شرح کتاب الدروس شهید اول، رساله در نماز جمعه و تعلیقات بر کتب اربعه داشت.

تحصیل و اساتید

میرزا عبدالله اصفهانی بخش مهمی از درس های نخستین حوزوی را از برادرش فرا گرفت. از ظاهر «ریاض العلماء» پیداست که وی درس های مقدماتی حوزه را در اصفهان از برادرش فرا گرفته است، لیکن در «زهر الریاض» آمده است: «آن گاه که میرزا جعفر در تبریز به سر می برده، برادرش میرزا عبدالله بدانجا کوچ کرد و مراتب مقدماتی را از او آموخته است و در خلال این مدت، به درس دیگر اساتیدی که در مراتب مختلفی مهارت داشته بودند، حضور پیدا می کرده و با جدّیت تمام به اخذ علوم معموله می پرداخته است تا در نتیجه شایستگی، بتواند به درس های عالیه دیگر اساتید بزرگ و سرشناس آن عصر، حاضر بشود».

چنان که خودش می گوید: «از آن پس که مقدمات تحصیلی را فرا گرفتم، تصمیم گرفتم تا دروس بالاتر را بیاموزم. بدین منظور، حداکثر کتب اربعه حدیث (کافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار) و قواعد علامه حلی (ره) را از محضر استاد استفاده کرده و برخی از تهذیب شیخ طوسی و شرح اشارات و مقداری از الهیات شفا و امثال آن را از استاد فاضل رضی الله عنه و از علامه میرزا علی نواب فرزند سید جلیل خلیفه سلطان که شیخ اجازه اش هم بوده است و بخشی از حاشیه قدیم ملا جلال را که بر شرح تجرید نوشته و مقداری از شرح اشارات را از استاد محقق قدس الله روحه و بخشی از تهذیب و شرح مختصر الاصول و شرح اشارات و اصول کافی و دیگر کتاب های متداول را از استاد علامه فرا گرفته و آموختم».

علامه آقا حسین خوانساری و فرزندش آقا جمال الدین خوانساری، فاضل هندی و امیر خلیل الله تونی اصفهانی نیز از استادان او هستند.

افندی در میان استادانش، از چهار استاد خود با صفت های مخصوص نام می برد. در «روضات» آمده است: افندی از جمله فضلای حضرت مقدسه علامه مجلسی بوده است و از مجلسی و مَدرس او دوری نمی کرده و خازن کتب او بوده است و خود مجلسی در عنوان نامه ای که افندی به او نوشته، از وی تعبیر به «بعض الازکیاء من تلامذتنا» کرده است و از آقا حسین خوانساری (ره) تعبیر به «استاد محقق» و از ملا محمد باقر فاضل سبزواری (محقق سبزواری) تعبیر به «استاد فاضل» و از ملا میرزای شیروانی تعبیر به «استاد علامه» کرده است. از این که از ملا میرزا، تعبیر به استاد علامه کرده، استفاده می شود که پایه علمی معظم له از دیگر اساتیدش برتر و بالاتر بوده است.

مشایخ اجازات و روایات افندی بسیارند. بعضی از آنها جزو استادان او می باشند که پیش از این، نام برده شدند. برخی دیگر مشایخ او عبارتند از: ملا محمدصالح مازندرانی، شیخ حر عاملی و علامه سید میرزای جزائری نجفی.

شاگردان

صاحب ریاض خود یکی از مشایخ اجازه است. افرادی که از او اجازه گرفتند، عبارتند از:

• میرزا حیدر علی بن مدقق شیروانی.
• ملا محمد صادق، نوه علامه مجلسی.
• ملا محمد بن علامه ملا عبدالله تونی (مؤلف «الوافیه» در اصول).
• میر محمدحسین حسینی خاتون آبادی اصفهانی، نوه علامه مجلسی.
• شیخ محمدعلی حزین.
• سید نورالدین جزائری.

آثار و تألیفات

عبدالله افندی حافظه قوی و فهمی عجیب داشته و از حضور علمای اصفهان و کتابخانه معظم علامه مجلسی برخوردار بود و دستیار مجلسی در گردآوری بحارالانوار بود و گویا تألیف برخی مجلدات آن زیر نظر وی صورت گرفته است. وی توانست آثار متعددی تألیف کند که مهمترین آنها عبارتند از:

1. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء: معروف ترین اثر او در رجال و تراجم که در ده جلد است، ۵ جلد آن در شرح علمای عامه و ۵ جلد دیگر مخصوص اعلام بزرگ شیعه به رشته تحریر رفته است.
2. رساله وجوب نماز جمعه: افندی این رساله را در آغاز بلوغش، به عنوان ردّ بر رساله ملا خلیل قزوینی تألیف کرد. این رساله در اولین سفر وی به حج همراه دیگر آثارش مفقود شد.
3. حواشی بر شرح مختصر الاصول و متعلقات آن، که ناتمام مانده است.
4. حواشی بر تهذیب الحدیث که به اتمام نرسیده است.
5. حواشی بر مختلف علامه که ناتمام مانده است.
6. حواشی بر من لایحضره الفقیه که برخی از این حواشی به طور مجزا جمع آوری شده و بعضی از آنها بر حواشی کتاب باقی مانده است.
7. حواشی بر آیات الاحکام شیخ جواد کاظمی، شاگرد شیخ بهائی.
8. تفسیر فارسی سوره واقعه که در ضمن تفسیر این سوره به بخشی از اخبار وارده و مربوط به آن سوره اشاره کرده است.
9. بساتین الخطباء؛ که به نام عونه الخطیب و ریاض الازهار و یا ریاحین القدس نامیده می شود. این کتاب در سه مجلد تألیف شده است و مؤلف، نزدیک به هزار فقره خطبه که در نماز جمعه و اعیاد و امثال آنها قرائت می کرده، در آن گرد آورده است.
10. روضة الشهدا؛ مشتمل بر دوازده باب است و به سه زبان عربی و فارسی و ترکی تدوین شده است
11. حاشیه کتاب «وافی» ملا محسن فیض کاشانی.
12. حاشیه «الهیات شفا» ابوعلی سینا که ناتمام است.
13. حاشیه بر اشارات و متعلقات آن که ناتمام مانده است.
14. حاشیه بر مقدمه اصولیه ملا محمد طاهر قمی.
15. حاشیه بر صحیفه کامله سجادیه.
16. شرح اختلافات وقوع شکل العروس از تحریر اقلیدس.
17. رساله فارسی در ترسیم خطهای ساعات بر سطوح دایره های متداول آسمانی و نصف النهار و افق و امثال اینها.
18. ثمار المجالس و نثار العرائس: به سبک کشکول شیخ بهایی (ره) نوشته شده و مشتمل بر دوازده باب است و اشعار نادره و امور عجیبه و مسأله های تازه و حکایات بی سابقه و اکثر از واژه های مردمی و فایده های دیگر و تفسیر بخشی از آیات و توضیح روایات مشکله و حل مشکلات متفرقه و امثال اینها در آن ایراد شده است.
19. وثیقة النجات من ورطة الهلکات؛ خود در این باره می گوید: «در ضمن چندین مجلد ضخیم تدوین شده و مشتمل بر پنج قسم بوده است. اول در الهیات، دوم در نبوّات، سوم در امامیات، چهارم در معادیات، پنجم در فقهیات.
20. لسان الواعظین و جنان المتعظین: خود در این باره می گوید: «در این کتاب به دستورهای اعمال سال و عبادات و دعاهای ارزشمند و مطالب دیگری که مناسب با آنها بوده، پرداخته ایم و پیش آمدهای اکثر روزهای ماه و سال را متعرض شده ایم».
21. الامان من النیران در تفسیر قرآن: وی درباره این کتاب می نویسد: «در این کتاب در ذیل آیات شریفه به حداکثر اخباری که از ائمه طاهرین ـ علیهم السّلام ـ روایت شده اشاره کرده ایم».
22. الرسالة الانفعالیة: در بیان این که آب قلیل به مجرد ملاقات با نجس یا متنجس، نجس می شود.
23. ترجمه جاماسب نامه.
24. صحیفه علویه ثانویه.
25. تعلیقه بر شرح تجرید ملاعلی قوشجی.
26. تعلیقه بر نقد الرجال میر مصطفی تفرشی.
27. تعلیقه بر أمل الآمل.
28. صحیفه ثالثه سجادیه: مشتمل بر فواید بسیاری است که در دیگر صحیفه های معمول وجود ندارد و دو مرتبه به چاپ رسیده است.
29. تحفه حسینیه در شرح صحیفه ادریسیه: این کتاب را به دستور سلطان حسین صفوی نوشته است.
30. حاشیه بر تمهید القواعد شهید اول.
31. حاشیه بر مجدی در انساب.
32. حاشیه بر مشارق محقق خوانساری.
33. حاشیه بر منهج المقال که ناتمام است.

وفات

تاریخ وفات میرزا عبدالله افندی دقیقاً معلوم نیست. شیخ محمد علی حزین لاهیجی که معاصر با افندی بوده، در تذکره خود، درباره تاریخ وفات او گفته است: «... چندی پیش از آشوب اصفهان، رحلت کرد...». لاهیجی تاریخ آشوب اصفهان را سال ۱۱۳۴ هـ.ق. می نویسد.

سید عبدالله جزایری (ره) در اجازه خود نوشته است: «میرزا عبدالله در عشر ثلاثین درگذشته است». صاحب روضات در این باره می نویسد: «مرادش از عشر ثلاثین، سی سال پس از ۱۱۰۰ هجری است که نزدیک به اوائل قرن دوازدهم هجری می باشد، یعنی ۱۱۳۰ هجری».

آیت الله مرعشی نجفی نیز می نویسد: «بر اساس آنچه در تعالیق الاجازه الکبیره جزائری و تذکره القبور مصلح الدین مهدوی آمده، افندی در حوالی سال ۱۱۳۰ در گذشته، امّا محل دفن وی مشخص نیست. شخص موثقی به من می گفت که به احتمال، قبر او در حوالی قبر فاضل هندی ـ در تخت فولاد اصفهان ـ است».

منابع

• گلشن ابرار، ج ۳، ص ۸۹، در دسترس: پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
• پایگاه شعائر.