منابع بازشناسی اماکن مقدسه عربستان
تاریخ‌نگاران و جغرافى‌دانان، درباره ی هیچ شهرى به اندازه ی مکه و مدینه مطلب ننوشته اند، دلیل آن روشن است؛ چرا که همه مى‌دانیم این دو شهر، نزد مسلمانان از قداست برخوردار بوده و ثبت اخبارِ وضعیت شهر، تحول و چگونگى بناهاى تاریخى - دینى آن، براى مسلمانان اهمیت بسیار دارد. گرچه برخى از این آثار مکتوب کهن، به دلایل مختلف از میان رفته و حتى نسخه‌اى از آنها بدست ما نرسیده است، لیکن بسیارى از آنها بدست آمده و اخیراً شمارى دیگر در این باره تألیف شده است. در اینجا مهم‌ترین آنها را به اجمال مى‌شناسانیم.
مکه
- اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار؛ از ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد اَزْرَقى. این کتاب در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجرى نگارش یافته و یکى از کهن‌ترین آثارى است که درباره ی تاریخ شهر مکه انتشار یافته است. این اثرِ با ارزش و جاودانه، گردآمده‌اى است از اخبار و آگاهى‌هاى منحصر به فرد درباره ی مکه که در دو جزء و یک مجلد توسط رشدى صالح ملحَّس تحقیق و چاپ شده است. (بیروت، دارالاندلس، 1983)
- اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه؛ از ابوعبداللّٰه محمد بن اسحاق فاکهى. این کتاب - در کنار کتاب اخبار مکه ازرقى - دومین اثر کهن درباره ی تاریخ شهر مکه، از قرن سوم هجرى است. بخشى از این اثر از میان رفته و باقى مانده ی آن، در سه مجلد، توسط عبدالملک ابن عبدالله بن دُهَیش تحقیق و در سال 1414 در شهر مکه چاپ شده است.
- العِقْد الثمین فی تاریخ البلد الأمین؛ از امام تقى‌الدین محمد بن احمد الحسینى الفاسى (م، 775-832) که شرح حال بزرگان شهر مکه را بیان کرده است. کتاب یاد شده به سال 1406 توسط مؤسسة الرساله در هشت مجلد به چاپ رسیده است.
- اتحاف الورى بأخبار امّ‌‌القرى؛ از عمر بن فهد بن محمد (م، 812-885)، بحث خود را از سیره ی نبوى آغاز کرده و حوادث شهر مکه را به صورت سالشمار تا زمان خویش آورده است. (5 جلد، مکه، جامعة ام القرى، 1410)
- غایة المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام؛ از عزّالدین عبدالعزیز بن عمر بن محمد بن فهد (م، 850-922) که سالشمار تاریخ مکه بوده و در ادامه ی کتاب اتحاف الورى و تکمیل آن نوشته شده است.
- الإعلام بأعلام بیت اللّٰه الحرام؛ از محمد بن احمد بن محمد نهروانى (م، 990)، در تاریخ مسجدالحرام و احکام فقهىِ مربوط به این مسجد نگاشته شده و در مکه (سال1416) به چاپ رسیده است.
- تاریخ مکة المشرّفة والمسجدالحرام و المدینة الشریفه؛ از محمد بن محمد ابن احمد مکى (م، 885)، این کتاب توسط عادل عبدالحمید العدوى تحقیق و در مکه (المکتبة التجاریة، 1416) چاپ شده است.
- الأرج المسکى فی التاریخ المکى؛ از على بن عبدالقادر طبرى (م، 1070). در دو مجلد، توسط اشرف احمد الجمال در مکه (المکتبة التجاریة 1416) چاپ شده است.
- تهنئة اهل الاسلام بتجدید بیت اللّٰه الحرام؛ از ابراهیم بن محمد بن عیسى (م، 1079). این کتاب در سال 1418 در مکه چاپ شده است.
- منائح الکرم فی اخبار مکة والبیت و ولاة الحرم؛ از على بن تاج‌‌الدین سنجارى. این اثر در هفت مجلد تصحیح و چاپ شده است. (مکه، جامعةام‌‌القرى، 1419)
- تاریخ امراء مکه (از سال 8 تا 1344 هجرى)؛ از عارف عبدالغنى. این کتاب از جمله آثارى است که در شناخت تاریخ مکه، به ویژه حکام و امیران آن و نیز تحولات سیاسى این شهر، نگارش یافته و نویسنده آن تلاشى قابل تقدیر انجام داده است. بر اساس آگاهى‌هاى این کتاب، مى‌توان تاریخ این شهر را در دوره ی تسلط هر سلسله‌اى دنبال کرد. از نام کتاب و سالهاى یاد شده در ذیل آن، چنین بدست مى‌آید که در این اثر، از امیران این شهر در دوره ی سعودى یادى نشده است.
- تاریخ مکة، دراسات فی السیاسة والعلم والاجتماع والعمران؛ از احمد السباعى. از معروف‌ترین آثارى است که در دهه‌هاى اخیر، در تاریخ سیاسى، اجتماعى و علمى شهر مکه، از آغاز تا پایان قرن چهاردهم هجرى نوشته شده و بارها به چاپ رسیده است. چاپ هفتم این کتاب در سال 1414 هجرى بوده است.
- التاریخ القویم لمکة و بیت اللّٰه الکریم؛ از محمد طاهر کردى مکى خطّاط معروف. این اثر یکى از مفصل‌ترین آثار جدید است که درباره ی تاریخ مسجدالحرام نوشته شده و دائرة المعارفى است در شش جلد رَحْلى که طى چند دهه، توسط یکى از مسئولان حرم نگارش یافته و افزون بر جمع آورى اطلاعات کهن از منابع و مصادر، نکات فراوانى از مشاهدات خود درباره ی حرم و تحولات آن را ثبت کرده است. چاپ اولِ جلدِ نخستِ این کتاب در سال 1385 قمرى و جلد ششم آن در سال 1412 به چاپ رسیده است.
مدینه
براى شهر مدینه منوره نیز، از قدیم و جدید، آثار و تواریخ فراوانى نوشته شده است که در اینجا، چند متن مهم را مى‌شناسانیم:
- تاریخ المدینة المنوّرة؛ از ابوزید عمر بن شَبّه نمیرى (م، 173-262). این اثر از کهن‌ترین تواریخ محلى است که مع الاسف به طور ناقص به دست ما رسیده است. بخشى از این کتاب تاریخ و جغرافیاى شهر مدینه و بخش عمده‌اى از آن تاریخ تحولات سیاسى آن در دوره ی خلافت خلفاى نخست است. این اثر در چهار جزء توسط فهیم محمد شلتوت تحقیق و نشر شده است.
- الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة؛ کتابى است از محب الدین ابن النجار (م، 573-640) در تاریخ مدینه که یکى از مهم‌ترین متون تاریخى این شهر به شمار مى‌آید. این اثر تحت عنوان اخبار مدینة الرسول صلى الله علیه و آله نیز چاپ شده است.
- التعریف بما آنست الهجرة؛ از جمال الدین مَطَرى (م، 741) اثرى کم حجم اما بسیار ارزشمند از تاریخ مدینه است که در نیمه ی نخست قرن هشتم هجرى تألیف شده است.
- المغانم المطابة فی معالم طابه؛ از مجدالدین ابوطاهر محمد بن یعقوب فیروزآبادى (م، 729-823). این کتاب یکى از آثار بسیار ارجمند در تاریخ شهر مدینه است که به صورت الفبایى اماکن آن شهر را شناسانده است. (تحقیق حمدجاسر، ریاض، دارالیمامه، 1389 ق)
- وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفى؛ کتابى است از نورالدین على بن احمد سمهودى (م، 911) در چهار جزء که در دو مجلد نشر یافته است. این اثر دائرة المعارفى، سرشار از نقل‌هاى کهن و تحقیقات تازه و جالب درباره ی تاریخ این شهر مقدس بوده و در نوع خود اثرى بى‌مانند است. سمهودى در این اثر خود که هر محقق و پژوهشگر در تاریخ مدینه به آن نیازمند است، از کتاب‌هاى زیادى استفاده کرده که امروزه در دسترس ما قرار ندارد. به علاوه خود قدم به قدم شهر را زیر پا گذاشته و آثار تاریخى را مورد شناسایى قرار داده است. خلاصه‌اى از متن عربى این کتاب، تحت عنوان «اخبار مدینه» بیش از سیصد سال پیش به فارسى درآمده که به سال 1376 شمسى توسط نشر مشعر چاپ شده است.
- بهجة النفوس والأسرار فی تاریخ دار هجرة النبی المختار؛ از عبداللّه بن محمد بن عبدالملک المرجانى(م، 769). این کتاب در سال 1418 در دو مجلد، در شهر مکه چاپ شده است.
- تاریخ امراء المدینة المنوره؛ از عارف عبدالغنى. این کتاب اثرى بى‌مانند است که درباره ی امیران مدینه از صدر اسلام تا سال 1417 آگاهى‌هاى بسیار جالبى را ارائه کرده است.
- فصول من تاریخ المدینة المنوره؛ از على حافظ. مؤلف، یکى از پژوهشگران برجستهء چند دههء اخیر در تاریخ مدینه و آثار دینى -تاریخى آن شهر است که حاصل تحقیقات خود را در این کتاب فراهم آورده است.
- مدینه شناسى؛ این کتاب از مرحوم محمدباقر نجفى پژوهشگر ایرانى است که تاکنون دو مجلد آن نشر یافته و قرار است سه جلد دیگر چاپ شود. اثر یاد شده یکى از مفصل‌ترین آثار پژوهشى و تحقیقى است که به زبان فارسى درباره ی مدینه انتشار یافته است. مجلد نخست آن درباره ی مساجد و برخى از آثار تاریخى مدینه و مجلد دوم درباره ی جغرافیاى جنگهاى زمان رسول خداست. این کتاب در آلمان به چاپ رسیده و حاوى تصویرها و نقشه‌هاى جالب فراوانى است.
- معالم المدینة المنورة بین العمارة والتاریخ؛ این کتاب اثر استاد عبدالعزیز کعکى، مهندس معمارى و شاغل در شهردارى شهر مدینه است. مى‌توان آن را جامع‌ترین اثرى دانست که در سالهاى اخیر درباره ی تاریخ مدینه نوشته شده و هنوز به طور کامل نشر نشده است. این کتاب که تاکنون دو جلد آن در سه مجلد نشر یافته، قرار است در ده جلد منتشر شود. جزء اول در باره ی وضعیت طبیعى مدینه و جزء دوم درباره ی وضعیت عمران و آبادى و تمدنى مدینه است. قرار است جزء چهارم کتاب درباره ی مساجد مدینه باشد. این اثر، اثرى دائرة المعارفى و بى‌مانند درباره ی شهر مدینه است که مؤلف با بهره‌گیرى از بهترین نقشه‌‌ها و تصویرها و نیز ارائه چاپى عالى، اثرش را عرضه کرده است.
افزون بر آنچه گذشت، دهها کتاب درباره ی مدینه و آثار تاریخى آن نوشته شده که برخى هم به فارسى ترجمه شده است.
منبع
آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان.
پیوندها
رده: