معارج نهج البلاغة (کتاب)

کتاب «معارج نهج‌البلاغه»، تألیف على بن زید البیهقى فرید خراسانى به زبان عربى شرح کتاب شریف نهج‌البلاغه مى‌باشد. درباره انگیزه تألیف کتاب مصحح از زبان مؤلف در مقدمه این اثر، اصرار یکى از دوستان را علت این امر دانسته است. این اثر یکى از شرح‌هاى اولیه بر نهج‌البلاغه است که به رشته تحریر در آمده و امروزه در دسترس مى‌باشد.

ساختار کتاب

کتاب، شامل مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف، شرح خطبه کتاب، سه باب و فصلى در تتمه مى‌باشد.

روش او در این شرح تا اندازه‌اى سنجشى است و از سخنان دیگران هم گواه آورده است. مداینى پس از او پا فراتر نهاده و در روشن ساختن سخنان امیرمؤمنان با یاد کرد نگفته‌هاى یونانیان و ایرانیان و عرب‌ها و دیگران پا فراتر نهاده است.

در این دفتر بحث‌هاى ادبى، فقهى، نجومى، طبى و فلسفى است. بیهقى سخنان پیشواى اسلام را از هر رهگذر بررسى کرده است. او در آغاز و انجام آن از نهج‌البلاغه ستوده و پیداست که او با اینکه خود حنفى است آن را بسیار پسندیده است.

گزارش محتوا

مقدمه مصحح به مؤلف این اثر پرداخته است و این مقدمه را بر خلاف متن که عربى مى‌باشد، فارسى آورده است. مقدمه مؤلف نیز در انگیزه تألیف و چگونگى انجام ایشان مى‌باشد و در آن به کتاب نهج‌البلاغه و مؤلف آن نیز اشاره شده است.

در بخش اول به شرح خطبه نهج‌البلاغه پرداخته است و باب اول کتاب به شرح خطب و باب دوم، به شرح نامه‌ها و در باب سوم کلمات قصار ایشان شرح داده شده است. در بحث آخر کتاب نیز مؤلف درباره چگونگى شرح خود و استفاده از چه علومى و سختى‌هاى این شرح به طور خلاصه سخن رانده است.

فرید خراسان کتاب معارج نهج‌البلاغه را که شرحى کوتاه و فشرده بر کتاب نهج‌البلاغه است به سال (۵۵۲ق) تألیف کرده است. او - چنانکه آقاى دانش پژوه در مقدمه خود مى‌آورد - این کار را در دو بخش به انجام رسانده: بخش نخست را در نهم ربیع‌الثانى (۵۵۲ ق) به پایان برده و بخش دوم را (از بند ۱۵۷۹ تا ۲۲۲۱) در سیزدهم جمادى‌الاول (۵۵۲ق) به پایان رسانده است.

در اینجا به چند نکته درباره این شرح بسنده مى‌شود که:

۱ - بیهقى این کتاب را به درخواست برخى از بزرگان نوشته است. او در بند ۱۵ شرح از این یاد مى‌کند که یکى از افاضل و دوستان مرا به شرح الفاظ نهج‌البلاغه خواند و من گفتم: «بهارم به کرانه آمده است و به پایان پاییز رسیده‌ام و مرا توانى براى این پیکار نیست.» در بند ۱۶ از این یاد مى‌کند که: «پیش از این امام سعید جمال‌المحقّقین، ابوالقاسم على بن حسن حونقى نیشابورى شرح این کتاب را از من درخواست کرده بود؛ اما زمانه مرا از این کار بازداشت». هم در بند ۱۷ از این یاد مى‌کند که: «پس از او - یعنى پس از درگذشت حونقى - فاضلى از افاضل زمان از من خواست که نهج‌البلاغه را شرح کنم. او مرا به این کار برانگیخت و من آهنگ اتمام آن کردم».

۲ - مؤلف از این یاد مى‌کند که هیچ کس پیش از او این کتاب را شرح نکرده است. وى علت این کار را چنین توضیح مى‌دهد: «آن که در علم اصول توانمند بود در علم لغت و امثال دستش به جایى نمى‌رسید، آن که در این دو کامل بود از اصول علم طب و حکمت و اخلاق خبر نداشت، آن که در همه این علوم و آداب کامل بود در تاریخ و ایام عرب توانمندى چندانى نداشت، آن که در همه این‌ها کامل بود به درستى انتساب این کتاب به امیرمؤمنان علیه‌السّلام عقیده‌مند نبود، و آن که همه این عوامل نزد او فراهم بود به گنج پنهان و نشناخته این کتاب نمى‌رسید؛ که توفیق خداوندى گنجى است، پنهان که به هر کس خواهد دهد.»

۳ - مؤلف به رغم این سخن، خود را وامدار «وبرى خوارزمى» مى‌داند و حدود ۷۰ بند از شرح خود را از وبرى نقل مى‌کند و او را در این مى‌ستاید.

۴ - مؤلف چونان که خود در بند ۲۱ مى‌آورد، این کتاب را به کتابخانه ابوالحسن على بن محمد بن یحیى بن هبةالله حسینى هدیه کرده است.

۵ - بیهقى پس از ذکر چند بند که مقدمه‌هاى مؤلف را تشکیل مى‌دهد، به نقل چند شعر در فضیلت نهج‌البلاغه، پس از آن به بیان مسائلى چند در فصاحت و بلاغت، بیان صحت استناد نهج‌البلاغه، و وجه تسمیه و توضیح نام نهج‌البلاغه مى‌پردازد و پس از این‌ها به شرح اندر مى‌شود.

۶ - او شرح را به صورت بند بند شامل ۲۲۲۱ بند مى‌آورد و در هر بندى مسأله‌اى خاص را برمى‌شمرد.

۷ - او چنان که خود یادآور شده، در پى شرح مشکلات نهج‌البلاغه از دو رهگذر منقول و معقول بر پایه دو مذهب [احتمالاً سنى و شیعى] است. او در این کار به اقوال عالمان لغت و ادب، شعر شاعران و سخن بزرگان استشهاد یا استناد مى‌کند.

۸ - وجهه غالب کتاب لغوى و ادبى و تا حدّى نیز آمیخته به مباحث کلامى و حکمى است.

وضعیت کتاب

کتاب معارج تا پیش از چاپ همراه با تحریر و مقدمه که به سال (۱۴۰۹ق) انجام پذیرفته، در قالب نسخه‌هایى خطى در کتاب‌خانه‌هایى محدود بوده است. اما در سال (۱۴۰۹ق) به همّت آقاى محمدتقى دانش‌پژوه این کتاب از سوى کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى در ۴۶۸ صفحه متن و ۷۱ صفحه مقدمه منتشر شده است. این چاپ با مقدمه‌اى ارزشمند به نظم آقاى دانش‌پژوه زینت یافته است. در این مقدمه افزون بر اطلاعاتى در خور توجه درباره نهج‌البلاغه و شروح آن و همچنین بیهقى و احوال و آثار او و از جمله کتاب معارج، نمایه‌اى از موضوعات و اعلام و فهرست واژگان شرح شده، در معارج در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. گر چه در این چاپ خطاهاى چاپى فراوانى به چشم مى‌خورد؛ اما ارزش این مقدمه آن اندازه هست که بتواند این خطاها را بپوشاند.

منبع

ویکی نور