«مصباح السالکین» یا «شرح کبیر نهج البلاغه» اثر عالم برجسته شیعی، ابن میثم بحرانی، معروف ترین شرح نهج البلاغه در سده هفتم قمری (تالیف ۶۷۷ ه.ق) است. این شرح جنبه فلسفى - عرفانى دارد که در پنج جلد و با مقدمه‌اى مفصل تنظیم گشته است. لازم به تذکر است که وی پس از نگارش این شرح، آن را تلخیص نموده و آن را اختیار مصباح السالکین نامیده است.

معرفی نویسنده

کمال‌الدین میثم بن على بن میثم بحرانى، محدث، فقیه و متکلم مشهور شیعه در سدۀ ۷ قمری و ۱۳ میلادی است. برخى لقب او را مفیدالدین آورده‌اند. وی در ۶۳۶ قمری زاده شد. این عالم فرزانه، معاصر خواجه نصیرالدین طوسی بوده و ظاهرا میان آن دو رابطه استادی و شاگردی دوجانبه برقرار بوده است. بدین گونه که خواجه نزد وی به آموزش فقه و او نزد خواجه به آموزش کلام پرداخته است. هرچند گفته اند مقام فقهی او بسان مقام کلامی خواجه بوده است، با این همه مهمترین اثر وی که همین شرح نهج البلاغه است، بیش از همه شرحی به روش کلامی و فلسفی است.

ایشان مردی زاهد و عارف بوده و مدتی از عمر خویش را در عزلت گذرانده است. او هم چنین دارای فضائل نفسانی و کرامات بوده و صاحب کتاب انوار البدرین نمونه ای از کرامات او را ذکر می کند.

برخی دیگر از آثار ابن میثم بحرانى عبارتند از: اختیار مصباح السالکین، شرح المائة کلمة که نام دیگر آن "منهاج العارفین" است، اصول البلاغه و قواعد المرام

ابن میثم در مجمع الجزائر بحرین به دنیا آمده و پس از وفات در مقبره جدّش «المعلى» در قریه «هلتا» از قراء بحرین، به خاک سپرده شده است. بعضى وفات او را در ۶۹۹ ه. ق. دانسته ‏اند و دیگران که قول بیشترین است، ۶۷۹ ه. ق. ثبت کرده ‏اند.

معرفی اجمالی کتاب

ابن میثم اولین فیلسوف و متکلم معروف شیعی است که شرح مفصل بر نهج البلاغه نوشته است. اهمیت این شرح از این جهت مورد توجه است که در بیشتر زمینه های علمی، علمای پس از او به شرح ابن میثم استناد کرده اند. در عرصه فلسفه، شخصیت او در میان متکلمان از همه برجسته تر بود تا آنجا که او را "فیلسوف محقق" و "حکیم مدقق" نامیده اند. قاضی نور الله شوشتری گفته است شرح او مشتمل بر حکمت و کلام و تصوف است.

شرح کبیر نهج البلاغه از اهمیت خاصّى برخوردار است و چنان که از مقدّمه خود شارح استفاده مى‏ شود، تشویق علاء الدّین عطاملک جوینى حاکم بغداد سبب شده است تا او شرح کبیر نهج البلاغه را بنویسد و سپس بخاطر فرزندان عطاملک ابو منصور محمد، و مظفر الدّین ابو العباس شرح کبیر را دو بار خلاصه کرده و آن را شرح متوسّط و صغیر نامیده است. برخى شرح کلمات قصار ابن میثم را شرح سوّم او شمرده ‏اند.

مهمترین ویژگی شرح ابن میثم، صبغه کلامی و فلسفی آن است. ابن میثم به علت مطالعات گسترده حکمی و کلامی، با نگاه یک متکلم شیعی کوشیده است تا به بررسی و شرح نهج البلاغه بپردازد. این ویژگی ضمن آنکه یک امتیاز برای این شرح تلقی گردیده، اما به علت تحت الشعاع قرار گرفتن سایر مسائل، مورد نقد برخی از شارحان دیگر قرار گرفته است.

از مؤلفه‌هاى موجود در این شرح مى‌توان به بخش بندى متن در صورت طولانى بودن آن، شرح تکه تکه هر بخش، بخش بندى موضوعى متن، استفاده های بجا و شایسته از قرآن کریم در توضیح و تفسیر کلام مولی علیه السلام، نظر به سایر شرح های قبل از خود و گاه با نقل کلمات شارحان پیشین به تایید یا تضعیف اقوال آنان می پردازد.

اشاره به اقوال ادیبان گذشته در فهم کلمات نهج البلاغه، استفاده از احادیث اهل بیت و صحابه، به کارگیرى مباحث کلامی، فلسفى و منطقى، استفاده از گفته‌هاى تاریخى، استفاده از اشعار عرب، تکمیل شعر به کار رفته در کلام حضرت امیر، به کارگیرى علوم ادبى چون صرف، نحو و بلاغت، شرح ندادن قسمت‌هایى از متن، بیان معاریض و اشارت موجود در کلام حضرت على(ع)، بیان اشتراکات و تشابهات، شرح مفصل بخش‌هایى مربوط به توحید و خداشناسى، ذکر خاستگاه کنایات و ضرب‌المثل‌ها، مشخص نکردن منبع و گوینده برخى اقوال، از دیگر ویژگی های این کتاب است.

مؤلف واژه "السید" را برای سید رضى بکار برده و با جمله "و بالله التوفیق" و گاه "بالله التوفیق و العصمة" یا "بالله العصمة و التوفیق" یا تعابیرى از این دست، شرح را به پایان مى‌برد.

گزارش محتوا

این شرح به طور کلى از دو بخش تشکیل شده است:

الف- مقدمه‌اى مفصل که از سه مبحث کلى تشکیل شده که در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبیر شده است.

ب- متن کتاب که شرح کامل نهج‌البلاغه به صورت ترتیبى است.

ابن میثم در آغاز جلد نخست، مقدمه ای در حدود هفتاد صفحه پیرامون مباحث ادبی نگاشته، موضوعاتی نظیر دلالت الفاظ، اقسام لفظ، مباحث اشتقاق الفاظ، ترادف و توکید، مشترک لفظی، بلاغت و فصاحت، محاسن کلام، حقیقت و مجاز، تشبیه، استعاره، حقیقت نظم، اقسام نظم، حقیقت خطابه، مبادی و اقسام خطابه، امور مختلف در زیبایی خطابه را توضیح داده است. وى نگارش چنین مقدمه‌اى را ضرورى مى‌دیده، چرا که خواننده، اگر بدون پیش زمینه بلاغى به مطالعه این شرح -که آکنده از اصول، قواعد، اصطلاحات و توضیحات بلاغى است- بپردازد سرگردان و حیران مى‌شود. در ادامه همین مقدمه بحثی جالب پیرامون شخصیت و فضائل انسانی امام امیرالمؤمنین علیه السلام وجود دارد. او در این بحث که طی چند فصل ذکر شده، از ابعاد مختلف به بررسی شخصیت امام علیه السلام می پردازد: فضیلت های بیرونی امام علیه السلام (ص ۷۵) فضیلتهای نفسانی امام علیه السلام در ابعاد نظری و عملی (ص ۷۹)، کرامات امیرالمؤمنین (ص ۸۲).

مؤلف، بعد از اتمام مقدمه به ذکر نسب سید رضى پرداخته و توضیح مختصرى درباره وى، محل تولد، وفات و مدفنش به دست داده و در پى آن، مقدمۀ سید رضى بر نهج‌البلاغه را آورده و شرح کرده است. پس از این شرح تقریبا مفصل بر مقدمه سید رضى، شرح خطبه‌ها آغاز مى‌شود که به ترتیب آمده و شرح شده‌اند. مؤلف، پس از شرح آخرین خطبه در جلد چهارم، به شرح نامه‌ها، عهدنامه‌ها، و وصیت‌نامه‌ها، که بخش دوم نهج‌البلاغه را تشکیل مى‌دهند، پرداخته است و پس از شرح آخرین نامه در اواسط جلد پنجم، شرح همه کلمات قصار را در نیمه دوم این جلد جاى داده و شرح خود را به پایان رسانده است. شرح نهج‌البلاغه ابن میثم بحرانى آکنده از معانى رفیع عرفانى است.

شیوه مؤلف در شرح نهج‌البلاغه

در مطالعه شرح نهج‌البلاغه ابن میثم مى‌توان شیوه‌اى را به شرح ذیل ملاحظه نمود:

• ۱- ابتدا به نقل خطبه پرداخته مى‌شود، اگر خطبه بلند باشد، به چند پاره منقسم مى‌گردد.
• ۲- شیخ شرح خود را با لفظ «اقول» شروع مى‌کند.
• ۳- در ابتداى شرح، مفردات توضیح داده مى‌شوند و براى این منظور گاه به آیات قرآنى و زمانى نیز به شعر و حدیث استشهاد مى‌شود.
• ۴- شارح، علاوه بر معانى مفردات، جنبه‌هاى بلاغى کلام امام را نیز برمى‌شمارد.
• ۵- شارح، بحث خود را با بررسى کامل مفاهیم و حقایق فلسفى و بعضا عرفانى غنا مى‌بخشد.
• ۶- شیخ مباحث خود را به زیر بخش‌هاى زیادى تقسیم مى‌کند و هر قسمت را یک فصل مى‌نامد و براى برخى از قسمت‌ها نیز نامى مى‌نهد.
• ۷- در برخى موارد، پیش از پرداختن به شرح، سبب ورود کلام بیان شده است، ذکر سبب ورود، بیش از همه، در نامه‌ها و کمتر از همه، در کلمات قصار به چشم مى‌خورد.
• ۸- در شرح نامه‌ها اگر نامه امام على(ع) در جواب به نامه کسى نوشته شده باشد، شارح، گاه متن کامل نامه آن شخص و گاه بخشى از آن را آورده است.
• ۹- تاریخ صدور کلام را در مواردى که دست یافته یا لازم بداند، ذکر کرده است.
• ۱۰- مخاطب نامه در مواردى به اجمال معرفى شده است.
• ۱۱- شارح، در مواردى که درباره اصل خطبه بحثى نیاز بوده، پیش از شرح متن، آن را مطرح کرده است. چنان که در مورد خطبه شقشقیه، شُبهه ساختگى بودن این خطبه و شک در صدور آن را از امام على(ع) از سوى اهل سنت مطرح شده و مؤلف، پس از ذکر این شبهات و آوردن دلایل انکار این خطبه از سوى آنان، براهین کافى و وافى در رد این پندار، ارائه کرده است.
• ۱۲- در مواردى که کلام، گزیده‌اى از خطبه‌اى کامل و طولانى باشد، پیش از شرح، به این مطلب اشاره شده است.
• ۱۳- ضبط و تلفظ صحیح نام‌ها را بیان کرده است.

نظر عالمان درباره شرح ابن میثم

شرح ابن میثم از بهترین شرح هاست. عده ای معتقدند که منزلت شرح ابن میثم در بین بقیه شروح مثل منزلت کشاف است در بین بقیه تفاسیر، همچنین کفته اند: اگر وجوه استعارات رنگارنگ و نکات عبارات شریف آن حضرت به وسیله اندیشه عمیق و نظر دقیق ابن میثم کشف و ظاهر نمی شد «زینهار کس به غور آن رسیدی». عده ای دیگر در اهمیت این شرح گفته اند: سزاوار است این شرح با نور بر حدقه چشمها نوشته شود نه با جوهر بر روی ورق ها. هم چنین گفته اند: شرح او یکی از بهترین شرح هاست که از حشو و زوائد خالی است و مزین به فواید و فراید فراوانی است.

البته عیوبی نیز برای این شرح بر شمرده اند از جمله اینکه در این شرح بعضی اشتباهات تاریخی وجود دارد که ابن میثم از شارح قبلی، قطب الدین راوندی گرفته است. دیگر اینکه ابن میثم در شرح خود از روایات کمتر استفاده کرده و بیشتر به معقولات پرداخته است و هم چنین در بیان لغات تنها به شرح مواد لغات پرداخته ولی درباره هیئت آن بحث نکرده است. از جمله اشکالات دیگر اینکه او بسیار به تأویل ظواهر پرداخته است حتی در مواردی که مجالی برای تأویل نیست. نقد دیگری که بر این شرح مطرح گردیده کثرت استناد به روایات سنی و ضعف استفاده از منابع روایی و نقلی شیعی است. هم چنین در مباحث ادبی و لغوی نیز نقدهایی به این شرح وارد شده است.

نسخه‌های خطی کتاب

یکی دیگر از امتیازات شرح ابن میثم بحرانی آن است که نسخه دستنویس مؤلف، پس از گذشت ٧٥٠ سال هم اکنون موجود است و در کتابخانه ها از آن نگهداری می شود. اهل تحقیق می دانند که نسخه دستخط مؤلف علاوه بر آنکه بهترین یاور مصححان در بازنویسی عرضه عاری از غلط کتاب است، خود سندی استوار در اصالت انتساب آن نسخه نیز به شمار می آید، یعنی به جرأت می توان گفت که این همان اثر مؤلف است و از تغییرات تصحیفات ناسخان کم مایه در آن اثری نیست. مجلدی از این نسخه نفیس که به نسخه چستربیتی شناخته می شود بـه شـماره ٣٧٧٩ ثبت است، توسط آربری در فهرست خطی عربی معرفی شده و تاریخ کتابت مؤلف بر روی آن ٦٧٤ ثبت است.

مجلد دیگر آن با شناسه چستربیتی ٣١٦٩ معرفی می شود در سال ٦٧٧ توسط مؤلف کتابت گردیده که حاج میرزا حسین نوری طبرسی بر روی برگ اول آن نوشته است: «الجزء السادس من شرح الفاضل ابن میثم البحرانی بخط مصنفه اعلی الله مقامه». عکس نسخ یاد شده در کتابخانه آیت االله مرعشی تحت شماره های ٣٢٨ و ٣٢٩ نیز موجود است.

و نسخه ای که تنها یک سال پس از فوت مؤلف نوشته شده است، یعنی در سال ٦٨٠ و در استان فارس از آن نگهداری می شود.

علاوه بر نسخه های فوق، نسخه های گرانقدر دیگری نیز از شرح ابن میثم بحرانی در کتابخانه ها موجود است که به عنوان نمونه می توان به نُه نسخه کامل این شرح در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی اشاره کرد.

ترجمه و تلخیص کتاب

شرح نهج البلاغه ابن میثم به شرح زیر بر اساس متن عربی به فارسی ترجمه شده است:

جلد اول شامل خطبه ۱ تا ۲۱ توسط قربانعلی محمدی مقدم و علی اصغر نوائی یحیی زاده؛ و جلد دوم شامل خطبه ۲۲ تا ۹۵ توسط قربانعلی محمدی مقدم؛ و جلد سوم شامل خطبه ۹۶ تا ۱۹۲ توسط سید محمد صادق عارف؛ و جلد چهارم شامل خطبه ۱۹۳ تا نامه ۳۰ توسط حبیب الله روحانی؛ و جلد پنجم شامل نامه ۳۱ تا پایان کلمات قصار توسط محمد رضا عطائی. این ترجمه در سال ۱۳۶۲ توسط دفتر نشر الکتاب در ۵ جلد به چاپ رسیده است.

همچنین اولین تلخیص درباره کتاب توسط خود ابن میثم انجام گرفته، به نام اختیار مصباح السالکین که خلاصه این شرح است. مختصر کردن این شرح توسط علامه حلى متوفاى ۷۲۶ ه.ق که امروز موجود نیست. مختصر کردن این شرح توسط نظام‌الدین على بن الحسن گیلانى از علماى قرن یازدهم هجرى که آن را در انوار الفصاحه و اسرار البلاغه فى شرح نهج‌البلاغه خلاصه کرده است.

پانویس

منابع

• شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، ویکی نور، بازیابی:۵خرداد۹۷.
• ابن میثم، میثم بن علی، ویکی نور، بازیابی:۵خرداد۹۷.
• مصطفی بروجردی، نگاهی به شرح های نهج البلاغه، مجله قبسات، شماره ۱۹، در دسترس در:سایت حوزه، بازیابی:۱۸ فروردین ۹۷.
• منصور پهلوان، ویژگیهای شرح ابن میثم بحرانی بر نهج البلاغه، مجله مقالات و بررسیها، دفتر ۸۴، تابستان ۸۶ از صفحه ۳۳تا۴۶، در دسترس در: پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشکاهی، بازیابی: ۲۹ اردیبهشت ۹۷.
• محمد رصافی، ابن میثم و شرح نهج البلاغه، میثاق امین فصلنامه پژوهشی اقوام و مذاهب، پائیز۸۶، شماره۴، از صفحه ۱۲۹ تا ۱۶۳،در دسترس در: پرتال جامع علوم انسانی، بازیابی: ۳۰ اردیبهشت ۹۷.
• کمال الدین میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، بحرین، نشر مکتبة فخراوی، چاپ دوم،۱۴۲۸ه.ق.
• قربانعلی مقدم - علی اصغر نوائی یحیی زاده، ترجمه شرح ابن میثم، نرم افزار منهج النور.

متن کتاب

شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی