دعوت علنی پیامبر اسلام در مکه

مرحله دعوت علنی از دشوارترین مراحل دعوت الهی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به شمار می ­آید. آن حضرت با پشت سرگذاشتن مرحله تبلیغ و «دعوت پنهانی» و فراهم آوردن زمینه ­های دعوت علنی، آشکارا به تبلیغ دین اسلام همت گماشت؛ ایشان سعی و کوشش بسیار مبذول داشته، سختی­های بسیار به جان خرید؛ اما مقاوم و استوار به راه­ش ادامه داد تا این که دین آسمانی ­اش رفته رفته همه جا را فراگرفت.

آغاز دعوت علنی

رسول­ خدا صلی الله علیه و آله دعوت علنی خود را در مرحله اول با نزول آیه «وَأَنذِرْ عَشِیرَتَک الْأَقْرَبِینَ»، با دعوت از خویشاوندان خود آغاز کردند.

این کار بسیار سخت و دشوار بود؛ چرا که سران قریش به آسانی حاضر نمی ­شدند دست از بت­ پرستی بردارند و به نبوت آن حضرت اقرار کنند. پس پیامبر به امیرالمؤمنین علی علیه السلام دستور دادند تا غذایی فراهم کنند؛ سپس بزرگان بنی ­هاشم و بنی­ عبدالمطلب را دعوت کردند.

در این جلسه حضرت محمد صلی الله علیه و آله امر پروردگارش درباره انذار خویشان خود را اعلام کردند و به آنان فرمودند که «هر که با ایشان بیعت کند، برادر و وصی و وزیر ایشان خواهد بود»؛ اما جز علی علیه السلام کسی به این خواسته حضرت صلی الله علیه و آله جواب مثبت نداد.

بعد از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیکانش را انذار کرد، امر نبوتش بیش از پیش در مکه منتشر شد. روایت شده پس از نزول آیه شریفه مذکور و انذار نزدیکان، پیامبر صلی الله علیه و آله بر بالای کوه صفا ایستادند و فریاد زدند: «یا صباحاه!» (خبر مهم)؛ قریشیان در اطرافشان جمع شدند و گفتند: تو را چه شده است، فرمود: «اگر به شما خبر دهم که دشمنی امشب یا فردا صبح به شما حمله می­ کند، مرا تصدیق می­ کنید؟» گفتند: «بله» فرمود: «من ترساننده شما از عذابی دردناک هستم».

سپس ادامه داد و فرمودند: «ای مردم؛ رهبر و پیشرو به اهلش دروغ نمی­ گوید، قسم به خدایی که هیچ پروردگاری جز او نیست، من رسول ­خدا صلی الله علیه و آله به سوی شما به طور خاص و به سوی تمام مردم به طور عام هستم. به خدا قسم که شما می­ میرید چنان که می ­خوابید و بعد از مرگ برانگیخته می ­شوید چنان که از خواب بیدار می شوید و محاسبه می ­شوید چنان که عمل می ­کنید و در مقابل کارهای نیک پاداش داده می ­شوید و در مقابل کارهای زشت عذاب داده می ­شوید و بهشت و جهنم ابدی هستند و شما اولین کسانی هستید که انذار شده­ اید».

بعد از گذشت مدتی، با نزول آیه: «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ × إِنَّا کفَینَاک الْمُسْتَهْزِئِینَ»، رسول ­خدا صلی الله علیه و آله، مرحله ­ای دیگر از دعوت علنی را به مرحله اجرا درآوردند. با آشکارشدن دعوت الهی رسول ­خدا صلی الله علیه و آله، تمام مردم درباره دعوت آن حضرت صحبت می­ کردند و این امر بر کسی از اهل مکه مخفی نمانده بود. حتی اخبار آن به خارج مکه نیز سرایت کرده بود. با این حال در ابتدا با مخالفت­های چندانی از سوی قریش روبرو نگردید.

ابن ­اسحاق می ­گوید: «هنگامی که رسول ­خدا صلی الله علیه و آله شروع به دعوت مردم به اسلام کرد و امر الهی را آشکار نمود، قومش او را از خود طرد نکردند و به مقابله با او برنخاستند، تا این که او بت­ پرستی را عیب دانست [و نیاکانشان را مذمت کرد و خبر داد که آنان در آتش اند]. مشرکان این کار را منکری بزرگ برای خویش برشمردند و به طور جمعی به مخالفت و دشمنی با او برخاستند»، آشفتگی و اعتراض مردم مکه به این دلیل بود که فهمیده بودند که معنای حقیقی ایمان چیزی نیست، جز نفی همه خدایان دروغین و ایمان به پروردگاری قادر و بی ­همتا، یعنی نفی آن سیادت و بزرگی­ ای که به شیوه آیین و دین جاهلی بدست آورده بودند، یعنی سلب تمام اختیارات جاهلی و پذیرش فرمانبرداری کامل از خدا و رسولش. از این رو با تمام توان به اذیت و آزار ایشان و دیگر مسلمانان پرداختند.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله با وجود همه این مخالفت­ها با نرمی و مدارا، به طرح دعوت و عرضه اصولی که به آن دعوت می ­کرد، می­ پرداختند.

شکایت قریش نزد ابوطالب

بزرگان قریش، چون دیدند که پیامبر صلی الله علیه و آله از دعوت خویش دست برنمی­ دارد، ابتدا نزد ابوطالب رفته، جهت حل و فصل مسالمت ­آمیز مسأله، با ابوطالب به گفتگو پرداختند؛ آنان گفتند: «ای ابوطالب برادرزاده ­ات خدایان ما را ناسزا می­ گوید و بر دین ما عیب می­ گیرد و عقول ما را سبک می­ شمارد و پدران ما را گمراه می ­داند؛ یا وی را از این کار برحذر دار، یا او را به ما واگذار».

ابوطالب در پایان این دیدار با خوشرویی و ملاطفت آنها را راضی و سپس روانه کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله همچنان به کار تبلیغ و انجام رسالت خویش مشغول بود تا این که رفته رفته بار دیگر، مخالفت قریش با آن حضرت، بالا گرفت. سران قریش راهی نیافتند جز آن که دوباره نزد ابوطالب رفته با او گفتگو کنند. این بار آنها با شدت بیشتری از او خواستند تا مانع فعالیت­های حضرت شود. حتی سعی کردند به وسیله تطمیع آن حضرت با مال و املاک و... ایشان را از ادامه دعوتش، منصرف کنند.

اما حضرت در جواب گروه قریش فرمودند: «به خدا قسم اگر خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من قرار دهند از دعوت خویش دست برندارم و از پای نخواهم نشست تا خدا دین مرا رواج دهد یا جان بر سر آن گذارم».

این جواب پیامبر صلی الله علیه و آله به سران کفر، آنان را از پذیرفته شدن هر گونه پیشنهادی، مأیوس کرد.

آزار و استهزای مسلمانان

پس از ناامید شدن مشرکین قریش از تطمیع پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، آنها که در تمام برخورد­های خود تا حدودی احترام پیامبر صلی الله علیه و آله را حفظ کرده و متانت خود را از دست نداده بودند، تصمیم گرفتند به هر قیمتی که شده از نفوذ آیین او جلوگیری کنند. پس در مخالفت با رسول­ خدا صلی الله علیه و آله هم­ قسم شدند و تصمیم گرفتند که فرزندان و افراد قبیله خویش را از مسلمانی برگردانند.

آنان قبایل خود را ملزم کردند که در قبیله خود جستجو کنند و هر کس را که به دین اسلام درآمده، بیازارند. قریشیان عده ­ای جاهل و نادان و اوباش را تحریک کرده بودند تا در صدد تکذیب و آزار پیامبر صلی الله علیه و آله برآیند و خود نیز او را به شاعری و جادوگری و دیوانگی متهم ساختند. کار بر پیامبر صلی الله علیه و آله و کسانی که ایمان آورده بودند، سخت شد.

مشرکان چون قادر به اذیت کردن مسلمانانی که از حمایت عشیره خود برخوردار بودند، نبودند پس به سخت­ترین وجهی به آزار و اذیت ضعفای مسلمانان پرداختند و انواع شکنجه ­ها را نسبت به آنان روا می ­داشتند، برخی را می ­زدند، گروهی را به گرسنگی می ­آزردند و جمعی را برهنه بر روی ریگ­های داغ و تفتیده مکه می­ خواباندند.

قریشیان که با استهزاء و آزار و ارعاب، سعی در جلوگیری از ادامه کار حضرت رسول صلی الله علیه و آله کرده بودند، با مرگ ابوطالب به این آزارها و شکنجه­ ها شدت بخشیدند تا حدی که عده ­ای از مسلمانان مجبور شدند به حبشه هجرت کنند.

به نقلی پنج نفر از قریشیان، به نامهای ولید بن مغیره مخزومی، عاص بن وائل سهمی، اسود بن عبد یغوث زهری، اسود بن مطلب و حارث بن طلاطله ثقفی، بیش از همه پیامبر صلی الله علیه و آله را مورد تمسخر قرار می ­دادند و به نقلی دیگر، استهزاءکنندگان پیامبر صلی الله علیه و آله هفده نفر برشمرده شدند که همگی به شدیدترین وجهی به هلاکت رسیدند.

ولید بن مغیره از سرسخت­ترین این دشمنان بود. گروهی از قریش نزد او که مردی مسن و باتجربه بود و در مراسم حج شرکت کرده بود، جمع شدند. او به آنها گفت: «ای جماعت قریش موسم حج فرارسیده و گروه­های عرب بزودی به مکه روی می­ آورند آنها مسأله دعوت محمد [صلی الله علیه و آله] را شنیده ­اند، پس نظر واحدی را اتخاذ کنید و متفاوت صحبت نکنید که باعث تکذیب همدیگر شوید و قول همدیگر را رد کنید».

گفتند: «چه بگوییم؟» گفت: «بهترین حرفی که می­ توانید، بگویید این است که او را افسونگر بخوانید که سخنان سحرانگیز آورده است». قریش از نزد ولید بیرون رفته سر راه کاروانیان نشسته به هر که برخورد می­ کردند او را از تماس گرفتن با رسول­ خدا صلی الله علیه و آله برحذر داشته و از سحر و جادوی آن حضرت بیمناکش می­ ساختند.

گویا این اختلاف آراء و اقوال بین کفار قریش در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله در موسم اول حج صورت گرفته بود و ولید بن مغیره سعی داشته این اختلاف را از بین برده و گفته ­هایشان را علیه رسول ­خدا صلی الله علیه و آله، در یک جهت متمرکز کند.

ابولهب نیز از دیگر دشمنانی بود که حضرت را به شدت آزرده خاطر می ­ساخت، او ضمن ریختن خار و خاشاک و احشای حیوانات بر سر و روی پیامبر صلی الله علیه و آله، مانع از انجام تبلیغ از سوی حضرت می ­شد. او به دنبال حضرت می­ رفت و فریاد می ­زد: «ای مردم، این مرد شما را از دین خود و دین پدرانتان نفریبد».

پانویس

منابع

• سید علی اکبر حسینی، دعوت علنی، دانشنامه پژوهه، بازیابی: ۱۷ اسفند ۱۳۹۱.