جلال الدین سیوطی

جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (۸۴۹-۹۱۱ هـ.ق) مفسر، محدث، مورخ و ادیب نامدار شافعی مذهب در قرن نهم و دهم قمری است. وی در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حديث، فقه، ادبیات و تاریخ مهارت داشت و آثار پرشماری در این حوزه‌ها تألیف نمود. «الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور» و «الاتقان فی علوم القرآن» از مشهورترین آثار اوست.

معرفی اجمالی

جلال الدین عبدالرحمان سیوطی شب یکشنبه اول ماه رجب سال ۸۴۹ قمری در اسیوط مصر متولد شد. سیوطی در اواخر دوران شکوفایی علمی در مصر یعنی از زمان سقوط خلافت عباسی تا اوایل قرن دهم می زیست. او از كودكي به آموختن قرآن و حدیث روی آورد و کمتر از هشت سال داشت که کل قرآن را حفظ کرد و در سنین نوجوانى کتاب‌های «عمدة الاحکام»، «المنهاج» نووى، «الفیه» ابن مالک، و «المنهاج» بیضاوى را نیز حفظ کرد.

سیوطی در پي تحصيل علم به مناطق زيادي مانند شام، حجاز، یمن، هند و مغرب سفر كرد و با بزرگان و استادان زيادي حشر و نشر داشت. وی نزد علمای بزرگی از جمله تقى الدین احمد شُمُنّى، تقى الدین سُبکى حنفى، علم الدین بلقینى، شرف الدین مناوی و محیی الدین کافیجی به تحصیل علوم دینی پرداخت و در اکثر علوم متداول بخصوص در فقه و حدیث و تفسیر و بلاغت و نحو و لغت تبحر یافت. اساتید او در اجازه و قرائت و سماع، به ۱۵۰ نفر مى رسیدند که نامشان را در معجم خود آورده است.

او در فقه پیرو مذهب شافعى بود؛ البته علماى اهل سنت او را صاحب نظر و مجتهد دانسته اند. سیوطى تا سن چهل‌ سالگی به تحصیل علوم پرداخت و سپس از جامعه منزوی شد تا به تدوین و تالیف کتاب بپرازد. برخى از شاگردان او نیز عبارتند از: عبدالقادر شاذلى، محمد ابن ایاس و محمد داودى.

سیوطى ارادت و مودت فراوانی نسبت به اهل بیت پیامبر (صلى الله علیه وآله) داشت و در برخی کتاب‌هایش از جمله «إحیاء المیت بفضائل أهل‌البیت»، به ذکر مناقب و فضائل آن بزرگواران پرداخته است و از این جهت کتاب‌های او بیش از سایر کتاب‌های اهل سنت مورد توجه علماى شیعه قرار گرفته است.

عبدالرحمان سیوطی در جمعه ۱۹ جمادی‌الاوّل سال ۹۱۱ هـ درگذشت و در «حوش قوصون» بیرون «باب القرافه» مصر به خاک سپرده شد.

آثار و تألیفات

عظمت علمی سیوطی كه بيشتر در تأليفاتش مشهود است، قابل ترديد نيست. تألیفات وی افزون بر پانصد جلد کتاب بوده، که از رساله‌های کوچک تا کتاب‌های چند جلدی را شامل می‌شده است. برخی از آثار او عبارتند از:

1. إحیاء المیت بفضائل أهل‌البیت (علیهم‌السلام)
2. آداب السلوک
3. آداب القاضی
4. الاتقان فی علوم القرآن
5. اتمام النعمة فی اختصاص الاسلام بهذه الامة
6. الاساس فی فضل بنی العباس
7. اسباب الحدیث
8. اسباب النزول (لباب النقول فی اسباب النزول)
9. اسعاف المبطاء فی رجال الموطاء. (موطاء امام مالک) این کتاب یک مرتبه در حیدرآباد هند و بار دیگر در دهلی با سنن ابن ماجه به چاپ رسیده است.
10. الاشباه و النظایر فی الفروع در فقه شافعی. این کتاب در مکه چاپ شده است.
11. الاشباه والنظایر النحویة. این کتاب در حیدرآباد به چاپ رسیده است.
12. اصول النحو. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده.
13. افهام القرآن
14. الاقتراح فی علم اصول النحو. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده.
15. الاکلیل فی استنباط التنزیل. این کتاب در دهلی در حاشیه کتاب «جامع البیان» معین الدین ایجی صفدی به چاپ رسیده است.
16. الالفیة در مصطلحات. این کتاب در مصر چاپ شده است.
17. انموذج اللبیب فی خصائص الحبیب.
18. انوار السعادة
19. الاوج فی خبر عوج
20. البارع فی اقطاع الشارع
21. بشری الکئیب بلقاء الحبیب. این کتاب در حاشیه کتاب شرح الصدور خود سیوطی در قاهره به چاپ رسیده است.
22. بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة؛ و این تلخیص کتاب طبقات کبرای خود اوست و در قاهره چاپ شده است.
23. البهجة المرضیة فی شرح الالفیة. در این کتاب الفیه ابن مالک شرح شده است و همین کتاب است که بنام سیوطی معروف است.
24. تاریخ الخلفاء. این کتاب در لاهور و دهلی و کلکته و قاهره و دمشق چاپ شده است.
25. تبییض الصحیفة فی مناقب الامام ابی حنیفه. این کتاب با هشت رساله دیگر از همین مؤلف یکجا در حیدرآباد چاپ شده است.
26. ترجمان القرآن فی تفسیر المسند. این کتاب در قاهره چاپ شده است.
27. تزیین الارائک فی ارساله (ص) الی الملائک.
28. تشنیف الارکان فی انه لیس فی الامکان ابدع مماکان.
29. التعریف بآداب التألیف.
30. تفسیر الجلالین. وی در ۲۲ سالگی تفسیر جلال الدین محمد احمد را که تا سوره کهف نوشته و با تمام آن موفق نشده بود، تکمیل کرد و به همان شیوه تا آخر سوره های قرآن را تفسیر نمود. این تفسیر بنام جلالین خوانده شده و بارها به چاپ رسیده است.
31. تناسق الدرر فی تناسب السور.
32. تنزیه الاعتقاد عن الحلول والاتحاد.
33. تنزیه الانبیاء عن تشبیه الاغبیاء.
34. تنویر الحلک فی امکان رؤیة النبی والملک.
35. الجامع الصغیر.
36. الجامع الکبیر.
37. جمع الجوامع. این کتاب به سال ۱۳۲۷ هـ.ق در دو مجلد در مصر چاپ شده است. شرحی بر آن بنام همع الهوامع نوشته اند که به شماره ۳۱۵۲ در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است.
38. حاشیه تفسیر بیضاوی.
39. حاشیه شرح الفیه ابن عقیل، بنام السیف الثقیل.
40. الخصائص الکبری در خصایص پیغمبر. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده است.
41. الدرر فی الادعیة والاحراز.
42. الدرر المنتشرة فی الاحادیث المشتهرة. این کتاب با کتاب الفتاوی الحدیثة ابن حجر هیثمی در قاهره چاپ شده است.
43. الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. این کتاب در شش جلد در قاهره چاپ شده است.
44. الدر النثیر فی تلخیص نهایة ابن الاثیر
45. الدلائل فی معرفة الاوایل.
46. ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی
47. ذم زیارة الامراء
48. ذم القضاء
49. تنویر الحوالک فى شرح موطا اءلامام مالکسهام الاصابة
50. شرح الصدور بشرح احوال القبور
51. شرح عقود الجمان
52. طبقات الحفاظ
53. طبقات الشافعیة
54. طبقات الصغری
55. طبقات الکبری
56. طبقات المفسرین
57. فتح الجلیل للعبد الذلیل
58. الفتح القریب بشواهد مغنی اللبیب
59. کشف اللبس فی حدیث رد الشمس
60. کفایة الطالب
61. اللئالی المصنوعة فی الاحادیث الموضوعة
62. متشابه القرآن
63. مجمع البحرین و مطلع البدرین؛ که تفسیری است بزرگ.
64. المرقاة العلیة فی شرح الاسماء النبویة
65. المزهر فی علوم اللغة
66. مسالک الحنفاء فی والدی المصطفی
67. المطالع السعیدة
68. مفحمات الاقران فی مبهمات القرآن
69. تدریب الراوى فی شرح تقریب النووى
70. نزهة الجلساء فی اشعار النساء
71. صون المنطق والکلام عن المنطق والکلام. این کتاب بضمیمه مختصر کتاب «نصیحة اهل ایمان فی الرد علی منطق یونان» ابن تیمیه در قاهره به چاپ رسیده است.

هدف سیوطی از تألیف کتب

با نگاهی به عنوانهای تألیفات سیوطی در علوم قرآن و حتی دیگر علوم مشاهده می کنیم که هدف سیوطی، تأسیس یک مکتب علمی پیشرفته در فنون مختلف بوده است و این حقیقتی است که در تألیف او هویداست؛ به نحوی که هر یک از آن فنون یک فن کامل به شمار می رود که در آن مسائل کلان و خرد جمع آوری شده و این چیزی است که در فهرست کتب قرآنی او به طور واضح مشاهده می شود. هر یک از آن تألیفات به مثابه یک حلقه مکمل برای دیگر حلقه هاست و مجموع آنها تشکیل دهنده یک فن کامل در علوم قرآن به شمار می رود.

سیوطی خود در مقدمه کتاب قطف الازهار به این نکته اشاره می کند. این مقدمه بهترین نمونه ای است که بیانگر تلاش سیوطی در این زمینه است. وی در آنجا به کیفیت مکمل بودن برخی از کتاب ها برای برخی دیگر اشاره کرده است و گفته است: «خداوندی که ستایش و حمد مخصوص اوست، بر من منت نهاد به این که در علوم قرآن و حقایق آن تحقیق کنم و اسرار و وقایع آن را جستجو نمایم. تا بدانجا که در آن علوم کتابهای مختلفی پدید آوردم؛ از جمله: تفسیر ترجمان القرآن که اسناد آن متصل به رسول خدا و اصحابی است که او را درک کرده و وحی و قرآن و تفسیر و تأویل را از او فراگرفته اند و اگر این تفسیری که بدان اشارت شد، صرف نقل بوده، نکات بیانی و اعرابی دربر نداشت، [در عوض] به دنبال آن کتب دیگری را به رشته تحریر درآوردم که مشتمل بر آن نکات بود؛ از آن جمله: کتاب الاتقان فی علوم القرآن که به منزله مقدمه مفسرین به شمار می رود و غالب اصول [تفسیری] در آن آمده است».

منابع

• محمد یوسف شریجی و حسین علنقیان، "سیوطی و علوم قرآن"، صحیفه مبین، شماره ۲۴. در دسترس در پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
• لغت نامه دهخدا، ذیل واژه "سیوطی". در دسترس در واژه یاب، بازیابی: ۱۱ آبان ۱۳۹۲.
• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "جلال الدین سیوطی" از مریم حسینی آهق.
• نرم افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلانی.
• "معرفی جلال الدین سیوطى"، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.