توضیح المقال فی علم الرجال (کتاب)

کتاب «توضیح المقال فی علم الرجال» اثر حاج ملا على کنى (۱۲۲۰-۱۳۰۶ ق)، کتاب مفصلی در موضوع علم رجال و درایه است، که در آن کلیات و قواعد رجالى به‌تفصیل مورد بحث قرار گرفته و مؤلف، شیوه استفاده از کتب رجالى و تمییز نام‌هاى مشترک راویان و مصطلحات این علم را توضیح داده است.

مؤلف

آیت اللّه حاج ملا علی کنی (۱۲۲۰ - ۱۳۰۶ ق)، عالم ربانی و فقیه مجاهد شیعه در قرن ۱۳ قمری و از شاگردان علمای بزرگی چون شیخ محمدحسن نجفی، شریف العلماء مازندرانی و سید ابراهیم قزوینی بود.

آن فقیه برجسته، تربیت شاگردان را یکی از اهداف اساسی خود قرار داد و به برپایی درس فقه و اصول و دیگر رشته‌های علوم اسلامی اقدام ورزید. ارشاد الأمه، ایضاح المشتبهات، تحقیق الدلائل فی شرح تلخیص المسائل، از دیگر تألیفات اوست.

ملا علی کنی از جمله شخصیت های بزرگ در عصر قاجار به شمار می آید که با استبداد و استعمار مبارزه کرد. رسیدگی به ضعیفان، دستگیری از مستمندان و تلاش در پی رفع گرفتاری نیازمندان، از صفات بارز او بود.

مرحوم ملا علی کنی، سرانجام در روز پنجشنبه ۲۷ محرم ۱۳۰۶ قمری در تهران دار فانی را وداع گفت. پیکر مطهرش را تا شهر ری تشییع نمودند و در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپردند.

محتوای کتاب

این کتاب، مشتمل بر مقدمه، سه باب و یک خاتمه است. مقدمه کتاب، در بردارنده بیان موضوع و فایده علم رجال، به همراه بیان شبهات و ادله اخباری‌ها بر عدم نیاز به علم رجال، و جواب بر هر یک از این شبهات است. متن کتاب، شامل سه باب است و در هر یک از این ابواب، در فصل‌های مختلف، مباحثی به شرح زیر مطرح شده است:

• باب اول، در چگونگی علم به ذات رجال اسناد حدیث که در این باب، این فصل‌ها مطرح شده‌اند: کیفیت رجوع به علم رجال؛ اسباب تمییز مشترکات؛ دیدگاه علمای رجال در بیان اسباب تمییز در اشتراک لفظی، خطی و کتبی؛ بیان مفهوم «عدة» نزد مرحوم کلینی؛ بررسی اصطلاحات کتاب الوافی و رموز بحارالانوار.
• باب دوم، در بیان تمییز راویانی است که بین علمای رجال مورد اختلاف‌اند که عبارت‌اند از: محمد بن اسماعیل، ابو بصیر و عمر بن یزید.
• باب سوم، بررسی روش‌هایی که مشخص کننده صفات و احوال راویان حدیث‌اند، که عبارت‌اند از: بررسی و بیان الفاظ و کلمات استعمال شده در مدح مطلق؛ بررسی و بیان الفاظ استعمال شده در ذمّ؛ بیان الفاظی که نه افاده مدح و نه افاده ذم می‌نمایند؛ تعارض جرح و تعدیل.

مؤلف در خاتمه کتاب، به تقسیم احادیث و بیان اقسام آن به لحاظ اعتبار روات و اوصاف آن‌ها و نیز به اعتبار روش‌هاى تحمل حدیث پرداخته و در آخر، شرح حال مختصر شصت نفر از مشایخ حدیثى مهم را ارائه کرده است، از جمله: عباد بن یعقوب رواحبى، یحیى بن زکریا ترماشیرى، احمد بن محمد بن نوح، احمد بن حسین بن عبیدالله غضائرى و... . بنابراین در این مباحث، فقط به بیان قواعد کلى اکتفا نشده و با تتبع و بحث دقیق علمى، گروهى از راویان مشترک، مورد بررسى قرار گرفته است و ضمن مشکل تشخیص افراد، نمونه‌اى از اجراى قواعد رجالى ارائه شده است.

وضعیت کتاب

در الذریعه آمده که این کتاب دو مرتبه با عنوان رجال شیخ ابو علی چاپ شده که مصنف در چاپ اول، فهرست و شرح حال شصت نفر از مشایخ رجال عصر خویش، از جمله شرح حال خود را آورده است. و در چاپ دوم به تاریخ ۱۳۰۲ ق، مصنف، مستدرک مرحوم محدث نوری را که مشتمل بر شرح حال شصت نفر از مشایخ بوده، به خاتمه کتاب خود اضافه نموده که با مجموع فهرست مشایخ در چاپ اول کتاب، تعداد مشایخ ذکر شده را به ۱۲۰ نفر رسانیده است.

شیخ آقا بزرگ تهرانى در «مَصفى المقال فى مُصنّفی علم الرجال»، این تکمله را بر «توضیح المقال» ملا علی کنی با عنوان «تعلیقة علی توضیح المقال»، فهرست نموده است. همچنین محقق تهرانی اشاره می‌کند که در کتاب «مصفی المقال» خود، این تعداد از شرح حال را به بیش از ششصد مورد رسانیده است.

تاکنون سه نسخه خطی از «توضیح المقال» شناسایی شده و دوبار در تهران به سال‌های ۱۲۹۹ ق. و ۱۳۰۲ ق. به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. این کتاب بار دیگر با تصحیح و تحقیق آقای محمدحسین مولوی، توسط مؤسسه دارالحدیث قم به سال ۱۳۷۹ ش، در ۳۴۴ صفحه به چاپ رسیده است.

منابع

• مأخذشناسی رجال شیعه، رسول طلاییان، ص ۱۸۵-۱۸۶.
• کتابشناسی درایة شیعه، ابوالفضل حافظیان، در دسترس در کتابخانه دیجیتال اهل البیت علیهم السلام.
• تازه‌هاى نشر، محمد قنبرى، پایگاه مجلات تخصصى نور، مجله علوم حدیث، شماره ۲۲، زمستان ۱۳۸۰.