ترجمه نهج البلاغه (دشتی) (کتاب)

یکی از ترجمه های فارسی «نهج البلاغه» که در سال های اخیر مکرر چاپ شده و بسیار مورد توجه قرار گرفته، ترجمه مرحوم محمد دشتی (م، ۱۳۸۰ ش) بر این کتاب شریف است. این ترجمه روان و ساده و همراه با عنوان بندی مطالب «نهج البلاغه» می باشد.

شرح حال مترجم

محمد دشتی در سال ۱۳۳۰ در شهرستان محمودآباد دیده به جهان گشود. وی در سال ۱۳۴۳ وارد حوزه علمیه قم شد و دروس خارج فقه را خدمت آیةاللّه جوادى آملى و آیةاللّه مکارم شیرازی و یک دوره اصول را خدمت آیةاللّه میرزاهاشم آملى فرا گرفت. در فلسفه، کتاب اشارات را خدمت آیةاللّه حسن‌زاده آملى، کتاب اسفار اربعه را خدمت آیةاللّه جوادى آملى فرا گرفت.

استاد دشتى از بنیانگذاران مؤسسه فرهنگى - تحقیقاتى امیرالمؤمنین(ع) بود. وی در تحقیقات خود، به عقاید اسلامى، فلسفه احکام، و ارزیابى پیرامون حدیث و نهج‌البلاغه، اولویت داد که در این زمینه، از مجموعه ۱۱۰ جلدى آثار استاد دشتى، حدود ۷۰ اثر چاپ و منتشر شده و بقیه درحال نشر است.

مرحوم دشتی در اردیبهشت ۱۳۸۰ش، در تهران دار فانی را وداع گفت و پیکرش در حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها به خاک سپرده شد.

ویژگی‌ها و مزایای ترجمه

محمد دشتی ویژگی های این ترجمه را در مقدمه کتاب به شرح زیر بیان می کند:

۱- عنوان دادن به مطالب: براى استفاده عموم مراجعه کنندگان به سخنان علوى، سعى کردیم تا مفاهیم و مباحث نهج البلاغه را در قالب ۲۷۳۰ عنوان کلّى و زیبا تقدیم داریم، زیرا عنوان زدن صحیح مطالب براى عموم افراد میسّر نیست، و برخى در تطبیق مفاهیم کلّى با مباحث نهج البلاغه دچار مشکل مى شوند.

۲- نامگذارى خطبه ها، نامه ها، حکمت ها: یکى دیگر از ویژگى هاى این ترجمه، نامگذارى خطبه ها، نامه ها و حکمت هاست. با این روش در یک نگاه کلّى محورهاى أصلى مباحث نهج البلاغه به خوبى شناسانده مى شود و مطالعه کنندگان را دریافتن موضوعات انتخابى در نهج البلاغه کمک مى کند.

۳- اشاراتى به علوم و فنون: هرگز نخواسته ایم تا نظریه هاى علمى را بر نهج البلاغه تحمیل، یا نهج البلاغه را توجیهى براى دیدگاه ها و نظریه هاى علمى مطرح جهان معاصر قرار دهیم. هدف ما این بود که هر جا کاوش هاى علمى، و مرزهاى اندیشه بشرى توانسته پرده اى از روى واقعیتى بردارد و به افق همیشه نورانى نهج البلاغه نزدیک شود، آن نمونه ها را در پاورقى ترجمه آورده ایم، نمونه هایى که امروز در جهان علم با ابزارها و روش هاى پیشرفته شناسایى گردید، حال آن که در ۱۴ قرن قبل در کلمات نورانى امیر بیان حضرت على علیه السّلام آمده است.

۴- ویژگى عمومى بودن ترجمه: هدف مهمّ ما در این ترجمه، رعایت اصل سادگى، و عمومى بودن آن بود که همه اقشار و سطوح متفاوت فکرى موجود در جامعه، بدون مراجعه به کتب تفسیرى و لغت و تاریخ، بتوانند از آن استفاده کنند.

۵- رعایت اصل «پیام رسانى» در ضرب المثل ها: در فرهنگ همه ملّت ها، ضرب المثل هایى وجود دارد و در ضرب المثل ها پیام ها و اهدافى نهفته است. اگر در ترجمه ها «اصل پیام رسانى» رعایت نشود، ضرب المثل هاى اقوام و ملل براى یکدیگر قابل فهم نخواهد بود.

۶- تفسیر صحیح متشابهات: واژه هاى دنیا، حکومت، لذّت، عشق، مال و برخى دیگر از کلمات و عبارات، در جاهاى گوناگون، متفاوت و در ظاهر متضادّ وصف و مطرح شده اند: در یک جا عامّ و فراگیر و در جایى خاصّ و محدود است. در این گونه از موارد نباید به ترجمه ظاهرى عبارات رضایت داد، زیرا براى خوانندگان، هدایتگر نخواهد بود. گاهى باید تفسیر و ترجمه را به هم آمیخت، تا اهداف اصلى و مبانى اعتقادى امام علیه السّلام، روشن و بدون ابهام در دسترس عموم قرار گیرد.

۷- آوردن نکات تاریخى؛

۸- آوردن اسامى اشخاص و أماکن: نکات تاریخى، و اسامى اشخاص و اماکن را بدان جهت آوردیم تا خوانندگان با داشتن همین ترجمه از مراجعه به دیگر کتاب هاى تاریخى بى نیاز باشند.

۹- آوردن شأن نزول خطبه ها: با تلاش فراوان، آن مقدار از حوادث و تحوّلات و زمینه هایى را که در پدید آمدن خطبه ها، نامه ها و حکمت ها نقش داشتند، به عنوان «شأن نزول» در آغاز خطبه هاى آوردیم تا خوانندگان با حال و هواى صدور مطالب نهج البلاغه آشنا شوند.

۱۰- فهرست موضوعى: یکى دیگر از آرزوهاى ارزشمند، تهیه و تدوین «فهرست موضوعى نهج البلاغه» بود که همواره ذهن ما را به خود مشغول مى داشت زیرا ترجمه هاى موجود بدون فهرست موضوعى منتشر شده بودند.

۱۱- آوردن توضیحات ضرورى در متن و پاورقى: چون هدف ما در این ترجمه، بهره بردارى عموم اقشار جامعه بود، که در سفر و حضر بتوانند از نهج البلاغه استفاده کنند، و در همه جا منابع تحقیق و کتب تاریخى یافت نمى شود و همه جا نمى توان از شروح گوناگون نهج البلاغه استفاده کرد بر آن شدم تا توضیحات ضرورى نسبت به مفاهیم، رویدادها، تحوّلات سیاسى، تاریخى را در متن یا در پاورقى بیاوریم که عموم اقشار جامعه بتوانند از مباحث ارزشمند آن استفاده کنند.

۱۲- فهرست مطالب کتاب: یکى دیگر از ویژگى هاى این ترجمه، همراه داشتن فهرست مطالب در اوّل کتاب است، که سمت گیرى کلّى خطبه ها و نامه ها و حکمت ها در آن مشروحا بیان شده است.

۱۳- آوردن اختلاف نسخه ها (در متن عربى): متن عربى نهج البلاغه با ۱۵ نسخه قدیمى از اواسط قرن چهارم (۱۵) سال پس از وفات سید رضى تاکنون، مقابله و تصحیح شد، و اختلافات مهم و عبارات گوناگونى که در معانى جملات تأثیر داشت در داخل علامت () آورده شد تا محقّقان و شارحان در مراجعه به این نسخه بتوانند جنبه هاى گوناگون یک واژه یا یک جمله را دریابند.

۱۴- شماره گذارى متن عربى (یک خط در میان)؛

۱۵- ترجمه توضیحات سید رضى به عنوان (مى گویم): در بسیارى از ترجمه هاى نهج البلاغه و شرح و تفسیر آن، توضیحات ارزشمند سید رضى ترجمه نشده است و برخى از آوردن آن نیز صرف نظر کرده اند در صورتى که توضیحات سید رضى از نظر لغوى و أدبى آثار بسیار تعیین کننده اى در فهم مطالب نهج البلاغه دارد. در این نسخه تمامى توضیحات سید رضى هر کدام در جایگاه خاص خودش با تغییر قلم ها به گونه اى زیبا آورده شد.

۱۶- مشخّص کردن مرجع ضمائر: در این ترجمه، تلاش کرده ایم تا مرجع ضمائر (هو، هم، انّهم، انّها) را دقیقا مشخّص کرده و در ترجمه بیاوریم که قابل استفاده عموم طبقات جامعه باشد و مطالعه کننده این نسخه جایگاه اصلى ضمائر را بشناسد.

۱۷- مشخّص کردن مخاطب هاى امام علی علیه السّلام در نهج البلاغه: یکى دیگر از ویژگى هاى این ترجمه که براى عموم مراجعه کنندگان قابل استفاده مى باشد و کاربرد عمومى دارد، مشخّص کردن مخاطب هاى امام علیه السّلام در نهج البلاغه است که امام على علیه السّلام با چه کسى یا افرادى سخن مى گوید شناخت مخاطب هاى امام علیه السّلام ما را در ارزیابى مفاهیم نهج البلاغه کمک مى کند.

۱۸- تفسیر صحیح عام، خاص، مطلق، مقید: یکى از مشکلات پژوهشى و نظرى عموم افراد جامعه ما، مشکل حلّ متشابهات، و برّرسى تطبیقى عام و خاص و مطلق و مقید در احادیث و روایات اسلامى است. و چون همه مترجمان نهج البلاغه شیوه ترجمه تحت اللّفظی را برگزیدند، مراجعه کنندگان به ترجمه ها دچار نوعى سرگردانى در فهم نهج البلاغه مى شوند که در یک خطبه دنیا نکوهش و در خطبه دیگرى ستایش شده است چرا؟ و مى پرسند آیا این اختلاف و تناقص را مى شود حل کرد؟ اگر مترجمان در مباحث عام و خاص و مطلق و مقید، رعایت مفاهیم را مى کردند و عام تخصیص زده را به گونه اى مطلق و فراگیر ترجمه نمى کردند و مطلق را با قید آن مى آوردند، این همه حیرت و سرگردانى وجود نداشت. ما سعى کرده ایم این اصل را رعایت کنیم، اگر در جائى دنیا نکوهش مى شود با برّرسى هاى مداوم علّت آن را آورده ایم که دنیاى حرام یا شبهه ناک است، و اگر در جاى دیگر دنیا ستایش مى شود توضیح داده ایم که دنیاى حلال است.

۱۹- تبیین صحیح اهداف امام علیه السّلام در طرح ارزشها: بسیارى از مترجمان شیوه ترجمه تحت اللّفظى را برگزیدند و معتقدند که: (ما باید تعهّد خود را در ترجمه پاسدار باشیم) البتّه این خود مکتبى و راه و روشى است محترم و ارزشمند امّا از نظر کاربردى و پیام رسانى مشکلات فراوانى را به همراه دارد، با دگرگونى فرهنگ ها و تمدّن ها، و دگرگونى واژه ها در پیام رسانى ها، نسل امروز معانى و مفاهیم نهفته در برخى از عبارات قرآن و احادیث را نمى تواند درک کند، در صورتى که ما به امام على علیه السّلام تعهّد داده ایم تا پیام او را به نسل امروز برسانیم و در این پیام رسانى باید از انواع سبک ها و شیوه ها استفاده کنیم و گاهى نیز ناچاریم مقید به ظاهر الفاظ و عبارات نباشیم. پس براى تبیین صحیح اهداف امام علیه السّلام در طرح ارزشها ناچاریم از شیوه ترجمه تحت اللّفظى اندکى فاصله گرفته و با تفسیر و ارزیابى صحیح عبارات و کلمات، پیام حضرت مولى علیه السّلام را به نسل امروز برسانیم.

۲۰- آوردن آدرس آیات قرآن؛

۲۱- آوردن برخى از اشعار ضرورى: در این ترجمه هر جا که بسیار ضرورى تشخیص داده ایم در پاورقى برخى از اشعار زیبا و شیرین را آورده ایم.

۲۲- آوردن مدارک احادیث موجود در کتاب: با عنایات الهى و توجّهات خاصّه حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام اسناد و مدارک خطبه ها و نامه ها و حکمت ها را در کتاب مستقلى با نام (اسناد و مدارک نهج البلاغه) که جلد یازدهم (مجموعه آشنائى با نهج البلاغه) مى باشد مشروحا آورده ایم، امّا در این نسخه به مدارک و منابعى که حضرت سید رضى قدّس سرّه آورده است رضایت دادیم.

۲۳- آوردن آمار و ارقام ضرورى: آمار و ارقام، ما را در ارزیابى و نتیجه گیرى کمک مى کنند، و در تحلیل تاریخ نقش بسزائى خواهند داشت، در این نسخه هر کجا که لازم بود، از آوردن ارقام و آمار خود دارى نورزیده و با استفاده از منابع تاریخى آمار ضرورى را ثبت کرده ایم.

۲۴- بررسى تطبیقى مکاتب (در پاورقى): در پاورقى این نسخه سعى کرده ایم اشاراتى به مکاتب مصطلح روز داشته باشیم تا خوانندگان این ترجمه رهنمودى در نقد و ارزیابى مکاتب و برّرسى تطبیقى آن داشته باشند، و براى تحقیقات گسترده تر به کتب و منابع خاص خودش مراجعه کنند.

نقد ترجمه دشتی

ترجمه حاضر نیز همانند ترجمه‌هاى دیگر، داراى مزایا و معایبى است؛ اما از آنجا که در بسیارى از مراکز فرهنگى از این ترجمه استفاده مى‌شود، لازم است کاستى‌هاى آن مورد توجه قرار گیرد تا خوانندگان تصور نکنند که هر چه در این ترجمه آمده است، عین سخن حضرت على(علیه السلام) است. بلکه این ترجمه نیز همانند سایر ترجمه‌هاست و باید با دقت مطالعه شود.

در این ترجمه اشکالاتی به فن ترجمه مربوط است، از قبیل:

۱- افتادگی ها (ایشان بسیاری از کلمات و یا حتی جملات نهج البلاغه را ترجمه ننموده است)؛ عدم رعایت نسخه ها (گاه اتفاق می افتد که ترجمه ایشان از نسخه ای غیر از متن انتخاب شده ای است که به همراه ترجمه ایشان چاپ شده است.)

۲- در برخی تفسیرها که در ضمن ترجمه ذکر نموده که شامل: تفسیرهای ناصواب و ترجمه ناصواب یا نارسائی برخی کلمات می شود.

۳- در رعایت قواعد ادبی و ویرایشی، مانند اغلاق و پیچیدگی ترجمه و اشکال های صرفی و نحوی و بلاغی.

۴- اشکالات ویرایشی مانند اضافات و توضیحات غیر لازم و ویرایش نامطلوب و عدم رعایت قوانین املائی و دستور زبان فارسی دقت لازم را نداشته، در مواردی هم ترجمه ایشان از روانی لازم برخوردار نیست.

پانویس

منابع

• ترجمه نهج البلاغه(دشتی)، ویکی نور.
• محمد دشتی، ویکی نور.
• محمد دشتی، دانشنامه اسلامی.
• عبدالهادی مسعودی و حسین فلاح زاده ابرقوئی، نقدی بر ترجمه دشتی از حکمت های نهج البلاغه، فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره۲، سال ۱۳۹۲، در دسترس در:مجلات تخصصی نور.
• عباس یار محمدی و علی باقر طاهری نیا و عبد المطلب رشیدی، نقدی فرامتنی بر جستاری از ترجمه نهج البلاغه محمد دشتی، فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره۴۹، تابستان۹۵، در دسترس در:مجلات تخصصی نور.
• مقدمه کتاب.