بحر الفوائد (کتاب)


نویسنده	میرزا محمدحسن آشتیانی
موضوع	اصول فقه شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۴


بحر الفوائد

«بحرالفوائد فی شرح الفرائد» تألیف میرزا محمدحسن آشتیانى (م، ۱۳۱۹ ق)، کتابی در موضوع اصول فقه و در شرح «فرائد الأصول» اثر استادش شیخ مرتضى انصارى است. این کتاب به اتفاق مدرسان حوزه‌های علمیه ایران، از بهترین حواشی و شروح «فرائد» می‌باشد.

مؤلف

آیت الله میرزا محمدحسن آشتیانی (۱۳۱۹-۱۲۴۸ ق) فقیه اصولی و عالم مجاهد شیعه و از شاگردان شیخ مرتضی انصاری است و تقریرات او گسترده‌ترین و مفصل‌ترین تقریرات درس شیخ انصاری مى‌باشد. آقا حسین قمی، میرزا محمد شاه آبادی، سید اسماعیل مرعشی و میرزا محمد فیض قمی، از شاگردان او هستند.

میرزاى آشتیانی نقش فعال و مؤثری در نهضت مبارزه با امتیاز تنباکو و ابلاغ فتوای میرزای شیرازی در تحریم آن داشت. آن عالم ربانی مواظب طاعات و عبادات و نماز شب و زیارت عاشورا و زیارت جامعه کبیره و مجدّ در نشر معارف اسلامی و تألیف کتب و جواب استفتائات بود.

معرفی کتاب

میرزاى آشتیانی «بحرالفوائد» را هنگامی نوشت که در نجف اشرف در درس شیخ انصاری شرکت می‌کرد؛ ولى هنگام تدریس در تهران آن را پاکنویس و منقّح کرد و در سال ۱۳۱۵ هـ.ق به چاپ رسانید.

بنا به نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی، در میان ۴۰ حاشیه که بر «فرائد الأصول» (معروف به رسائل) نگاشته شده، «بحرالفوائد» از همه آنها پرمایه‌تر، بهتر و مفیدتر است.

کتاب بحرالفوائد، داراى متنى بسیار روان و عمیق است و برخلاف سایر کتابهاى اصولى مشکل پیچیدگى در عبارت را ندارد و نام اکثر مآخذ مطالب و صاحبان نظریه‌ها در آن مشخص شده که باعث استفاده بهتر خواننده از کتاب مى‌شود.

یکى از نکات مثبت کتاب حاضر آن است که مؤلف به مأخذ و مصدر کلام شیخ مراجعه کرده و مطالب را با اطلاع کامل بیان مى‌فرماید و احیانا اگر در موردى مطلبى را پیدا نکرده باشد اعلام مى‌کند؛ یا این که صریحاً اعلام مى‌کند آنچه به مأخذ نسبت داده شده وجود نداشته و استناد شیخ اعظم صحیح نمى‌باشد.

ویژگى دیگر آن که، مؤلف به دلیل احاطه کامل به نظریات اصولى گاهى در کتاب منشأ و تاریخچه نظریه اصولى خاصى را مطرح کرده است. یا در رابطه با دلیل اجتهادى و فقاهتى تاریخچه این نظریه را بیان مى‌فرماید.

در این کتاب، مؤلف گاهى به دلیل نیاز به طرح مباحث دقیق فلسفى و فقهى، احاطه خود را بر این مسائل نشان داده است. ایشان در بحث‌هایى همچون اجماع منقول، کلمات فقهاء و نظریاتشان را بخوبى تبیین مى‌فرماید.

از نکات دیگر در متن کتاب این است که در مواردى به دنبال نام شیخ اعظم لفظ «دام ظلّه» وجود دارد که نشانگر نوشته شدن متن در زمان حیات شیخ مى‌باشد و در مواردى دیگر کلمه «قدس‌ سرّه» که نشان دهنده نوشته شدن آن متن و یا تصحیح آن بعد از حیات شیخ اعظم است.
کتاب بحرالفوائد نه تنها یک اثر علمى است، بلکه یک اثر عملى براى نشان دادن تقواى در نوشتار و برخورد با نظریات علمى بزرگان مى‌باشد و از عجله در انتقاد و مناقشه در مسائل علمى اثرى در این کتاب دیده نمى‌شود، بلکه به عکس، توصیه‌هاى اخلاقى، علمى مصنف به کرات در کتاب دیده مى‌شود. در قسمتهاى مختلف کتاب، حق‌شناسى و احترام خاص مصنف نسبت به علماى سابق بخصوص شیخ اعظم انصارى را مى‌توان ملاحظه کرد. مؤلف به خاطر احترام خاصى که نسبت به استادش شیخ اعظم دارد هرگز از عبارت «یرد علیه» استفاده نکرده، بلکه از عبارت «لا یخلو عن مناقشة» و امثال لفظ مناقشه استفاده کرده و حتى گاهى در مقام توجیه برآمده است.

محتوای کتاب‌

کتاب بحرالفوائد در چهار قسمت تدوین شده است:

قسمت اول: شامل بحث حجیت قطع و حجیت ظن و مباحث مربوط به آنها یعنى حجیت قول لغوى، اجماع منقول، حجیت خبر واحد، مقدمات دلیل انسداد و حجیت ظن در اصول دین است. مؤلف، این قسمت از کتاب را در شعبان سال ۱۳۰۷ در ۳۰۰ صفحه به پایان رسانده است و نگارنده آن احمد تفرشى مى‌باشد. این قسمت است.

قسمت دوم: شامل بحث اصالة البرائة و مسائل مرتبط به آن، یعنى تفاوت حکم ظاهرى و واقعى، دلایل عقلى و نقلى برائت و احتیاط، شبهات محصوره و غیرمحصوره، دوران امر بین واجب و حرام و در انتها قاعده لاضرر مى‌باشد. این قسمت در ربیع الثانی سال ۱۳۰۸ هجرى قمرى به پایان رسیده و در سال ۱۳۱۵ به وسیله محمد بن احمد خوانسارى نوشته شده و ۲۳۳ صفحه است.

قسمت سوم: استصحاب و دلایل عقلى و نقلى آن و معارضه آن با اصول دیگر و شبهات و رد آنها است. در این قسمت، مؤلف تاریخ اتمام آن را مشخص نکرده، ولى نگارش آن در سال ۱۳۱۵ به پایان رسیده و در ۲۳۳ صفحه است. نگارنده آن نیز احمد بن حسین طاوى تفرشى مى‌باشد.

قسمت چهارم: بحث تعادل و تراجیح است. این قسمت مختصرتر از قسمتهاى دیگر و در ۶۹ صفحه انتشار یافته است. مؤلف، این قسمت را در شعبان ۱۳۱۵ هجرى قمرى به پایان رسانده و نگارنده آن احمد تفرشى است.

آن طور که از خاتمه قسمتهاى دوم تا چهارم فهمیده مى‌شود، مؤلف در حالى به این کتاب همت گماشته است که تشتت افکار و فشار ناراحتى‌ها و مشکلات او را احاطه کرده بوده و از طرفى در خاتمه قسمت چهارم مى‌نویسد که کار بسیار عجیبى کرده، زیرا در حالى بعضى از قسمتهاى کتاب را نوشته است که بسیارى از نوشته‌هایش گم شده بوده و این بر مشکلات کار او اضافه مى‌کرده است. بنابراین، با توجه به این عبارتها و با توجه به شرایط مؤلف که بعد از نهضت تحریم تنباکو در سال ۱۳۰۹ به این امر مبادرت ورزیده است، بعضى از نقایص موجود در کتاب را مى‌توان توجیه کرد.

به دلیل احاطه کامل مؤلف به نظریات شیخ انصارى، کتاب بحرالفوائد از مهمترین منابع دستیابى به نظریات واقعى شیخ اعظم مى‌باشد که گاهى در رسائل به اشتباه مطرح شده است. اصولا در کتاب بحرالفوائد به کرّات عبارت «فی مجلس البحث» دیده مى‌شود که نشان از مباحثات علمى بین مصنف و شیخ اعظم دارد و تفاوت نظریات مطرح شده در جلسات بحث با متن رسائل را نشان مى‌دهد تا جایى که در قسمتى از کتاب نظر شیخ اعظم را در مورد نیاز به تغییر در عبارتهاى رسائل مطرح مى‌فرماید.

منابع‌ و مآخذ کتاب

میرزاى آشتیانى در کتاب بحرالفوائد از کتب بسیارى در فنون مختلف از قبیل فقه، اصول، حدیث، لغت و... استفاده کرده که به ذکر برخى از مهمترین منابع ایشان بسنده مى‌کنیم:

الذریعة إلى أصول الشریعة، المسائل الرسیة (الأسئلة الرسیة) والإنتصار تألیف سید مرتضى علم الهدى (متوفى ۴۳۶ قمرى)
عدة الأصول، تجرید العقائد، التبیان، الخلاف، المبسوط، الإستبصار و شرح رساله علم، تألیف شیخ طوسى (متوفى ۴۶۰ ق)
معارج الأصول و المعتبر، تألیف محقق حلى جعفر بن حسن (متوفى ۶۷۶ هجرى قمرى)
مختلف الشیعة، النهایة، التذکرة و منتهى الوصول إلى علمی الکلام و الأصول، تألیف علامه حلى (متوفى ۷۲۶ هجرى قمرى)
غایة البادی فی شرح المبادی، تألیف محمد بن على جرجانى، شاگرد علامه حلى. (متوفى ۷۲۸ هجرى قمرى)
نهایة المأمول فی شرح تهذیب الوصول (شرح تهذیب علامه حلى) تألیف سید عمیدالدین اعرجى. (متوفى ۷۵۴ هجرى)
الدروس و ذکرى الشیعة، تألیف شهید اول (شهادت، ۷۸۶ هجرى قمرى)
عوالی اللآلی، تألیف ابن ابى جمهور احسائى (متوفى ۹۰۱ هجرى)
جامع المقاصد، تألیف محقق کرکى (متوفى ۹۴۰ هجرى قمرى)
تمهید القواعد، روض الجنان، شرح الألفیة و مسالک الأفهام تألیف شهید ثانى (متوفى ۹۶۶ هجرى قمرى)
معالم الدین و ملاذ المجتهدین، تألیف حسن بن زین الدین (متوفى ۱۰۱۱ هجرى قمرى)
حبل المتین و زبدة الأصول، تألیف شیخ بهائى (متوفى ۱۰۳۱ هجرى قمرى)
الفوائد المدنیة، تألیف محمدامین استرآبادى (متوفى ۱۰۳۳ هجرى قمرى)
حاشیه بر معالم، تألیف سلطان العلماء (متوفى ۱۰۶۴ هجرى قمرى)
غایة المأمول فی شرح زبدة الأصول، تألیف جواد بن سعید کاظمى، مشهور به فاضل جواد (متوفى ۱۰۶۵ هجرى)
الوافیة، تألیف ملا عبداللّه فاضل تونى (متوفى ۱۰۷۱ قمرى)
حاشیه بر معالم و شرح زبدة الأصول، تألیف ملا صالح مازندرانى. (متوفى ۱۰۸۱ قمرى)
کفایة المقتصد فی الفقه و ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، تألیف محقق سبزوارى (متوفى ۱۰۹۰ هجرى قمرى)
حاشیه بر شرح مختصر الأصول، تألیف جمال الدین بن محمد خوانسارى (متوفى ۱۱۲۵ هجرى قمرى)
الفوائد الجدیدة، تألیف وحید بهبهانى (متوفى ۱۲۰۶ قمرى)
کشف الغطاء، تألیف شیخ جعفر کاشف الغطاء (متوفى ۱۲۲۷ هجرى قمرى)
الوافی، شرح الوافیة تونى والمحصول فی الأصول، تألیف سید محسن بن حسن اعرجى
ریاض المسائل، تألیف سید على بن محمد طباطبایى (متوفى ۱۲۳۱ هجرى قمرى)
أجوبة المسائل و القوانین المحکمة فی الأصول، تألیف میرزا ابوالقاسم قمى (متوفى ۱۲۳۱ هجرى قمرى)
المناهج فی الأصول، تألیف شیخ اسداللّه بن اسماعیل تسترى کاظمى (متوفى ۱۲۳۷ هجرى قمرى)
مفاتیح الأصول، المصابیح فی شرح المفاتیح و مناهل الأحکام، تألیف سید محمد مجاهد (متوفى ۱۲۴۲ هجرى)
مناهج الأحکام و عوائد الأیام، تألیف ملا احمد نراقى (متوفى ۱۲۴۴ قمرى)
هدایة المسترشدین فی شرح معالم الدین، تألیف شیخ محمدتقى اصفهانى (متوفى ۱۲۴۸ هجرى قمرى)
الفصول الغرویة، تألیف شیخ محمدحسین بن عبدالرحیم اصفهانى (متوفى ۱۲۵۰ هجرى قمرى)