اویس قرنی

اویس بن عامر قَرَنی مردی اهل یمن و ازاولین ایمان آورندگان آن دیار به رسول خدا صلی الله علیه و آله است. اویس به دلیل پرستاری از مادر پیر و ناتوانش، موفق به زیارت ظاهری پیامبر اسلام نشد، ولی پیامبر او را «نَفَسُ الرحمان» نامید و فرمود: «من از سوی یمن، بوی خدا می‌‌شنوم». او از پارسایانِ نامدار صدرِ اسلام، مُلَقب به «سیّدُ التابعین» و از اصحاب و حواریون حضرت امام علی علیه السلام بود و سرانجام در جنگ صفین، به یاری حضرت علی علیه السلام شتافت و در نبردی سخت با سپاهیان معاویه، به درجه والای شهادت نایل آمد.

زندگی نامه

اودر قَرَن، از نواحی یمن دیده به جهان گشود و نسب او به یکی از قبایل یمنی به نام مذحج میرسد.

در سال دهم هجرت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام را به قصد تبلیغ اسلام به سوی یمن فرستاد. آن حضرت، مردم یمن را به اسلام دعوت کرد و مردم، گروه گروه دعوت حق را پذیرفتند و اویس قرنی هم که مشتاق نورِ معرفت و هدایت بود و تاریکی جهل و نادانی برای او آزاردهنده می‌‌نمود، با شور و اشتیاق بسیار به اسلام گروید و خالصانه ندا برآورد: اشهدُ اَنْ لا اِله اِلا اللّه و اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّدا رسولُ اللّه.

لبیک یا محمد! اینک من باتمام وجود، وارد وادی اسلام می‌‌شوم. لبیک یا محمد! با تو پیمان می‌‌بندم که تا بندبندِ وجودم از هم نپاشد، وفادار تو باشم. لبیک یا محمد! هیچ‌گاه تو را ندیده‌ام، ولی پیام دلنشین و کلام نورانی تو را با گوش جان شنیده‌ام. این گونه بود که اویس به آغوش اسلام پناه آورد و به سرمنزل کمال، رهنمون شد و یکی از بهترین مُبلغان اسلام گردید.

سفر اویس برای دیدار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

مادر اویس، پیرزنی ناتوان، بیمار و نابینا بود. اویس به حکم فطرت و همچنین فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله به نیکی و مهربانی با والدین، مراقب مادر بود. هنگامی‌‌ که شوق دیدار پیامبر نور و رحمت، سرتاسر وجودش را فراگرفته بود، بر خویش واجب دانست با اجازه مادر، برای دیدار پیامبر به مدینه سفر کند. مادر که کسی جز اویس نداشت و نیازمند پرستاری بود، گفت: اگر پیامبر در مدینه نبود، توقف نکن و زود بازگرد.

اویس با شور و شوق دیدار پیامبر به مدینه سفر کرد. وقتی به مدینه رسید، باخبر شد که پیامبر به سفر رفته است. او که می‌‌دانست پیامبر راضی نیست برای دیدارش به مادری بی‌احترامی ‌‌شود، آخرین نگاه را به خانه گلین پیامبر دوخت و با سختی از شهر پیامبر خارج شد. هنگامی‌‌ که پیامبر به مدینه بازگشت، به او عرض کردند: شترچرانی از یمن به نام اویس به این جا آمد و به شما سلام رسانید و بازگشت. پیامبر فرمود: «آری، این نور اویس است که در خانه ما هدیه گذاشته و خود رفته است».

اویس در نگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

از رسول خدا صلی الله علیه و آله احادیثی در گرامیداشت اویس قرنی نقل شده است. آن حضرت در حدیثی، اویس را دوست و یار خود و یکی از بهترین و نیکوکارترین تابعین معرفی می‌‌کند. بارها پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به دیدار اویس اظهار اشتیاق می‌‌کرد و می‌‌فرمود: «هر کس او را ببیند، سلام مرا به او برساند». ایشان گاه رو به جانب یمن می‌‌کرد و می‌‌گفت: «من نسیم خدایی را از سوی یمن می‌‌بویم». سلمان فارسی پرسید: ای رسول خدا، این شخصی که بوی خوش او را از یمن می‌‌بویی، کیست؟ پیامبر فرمود: «در یمن شخصی است به نام اویس قرنی که در روز قیامت محشور می‌‌شود و جمعیت بسیاری را به تعداد افراد و قبیله پرجمعیتِ ربیعه و مُضرّ، شفاعت می‌‌کند».

در روایت دیگری آمده است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به یاران خویش امر فرمودند که هر یک از شما اویس قرنی را ملاقات کرد، سلام مرا به او برساند و از او درخواست استغفار کند. اصحاب از وی پرسیدند: یا رسول الله، اویس قرنی کیست؟! پیامبر نشانه‌های وی را این گونه بیان کرد: «اویس چشمان سیاه مایل به کبودی دارد و بین دو کتف او، اثر ماه‌گرفتگی است. گندمگون بوده و چانه‌اش کشیده و قامتش معتدل است... قرآن تلاوت می‌‌کند و اشکش همواره از خوف خدا جاری است. دو جامه کهنه دارد. در زمین گمنام است، ولی آسمانیان او را می‌‌شناسند. اگر به خدا قسم خورد، سوگندش پذیرفته است. روز رستاخیز به دیگر مردمان گفته می‌‌شود وارد بهشت شوید، ولی به اویس می‌‌گویند بمان و شفاعت کن. خداوند به تعداد دو قبیله ربیعه و مُضرّ، شفاعت او را می‌‌پذیرد».

امام علی در انتظار اویس

سپاه حضرت علی علیه السلام برای جنگ با معاویه، از کوفه به سوی شام حرکت کرد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در راه رفتن به صفین، به منطقه‌ای به نام ذی قار رسید و در آن جا توقف کرد و فرمود: امروز از سوی کوفه، هزار نفر بدون کم و زیاد به سوی من می‌‌آیند و تا پای جان با من بیعت می‌‌کنند. عبدالله بن عباس، پسرعموی آن حضرت، می‌‌گوید: من شروع به شمارش کسانی که برای بیعت می‌‌آمدند، کردم. تعداد به 999 نفر رسید و کس دیگری نبود، گفتم: اِنّا للّه و اِنّا الیه راجعون، چه باعث شد که حضرت چنین گوید؟! ناگاه مردی پشمینه پوش و سلاح به دوش دیدم که از سمت کوفه می‌‌آید. او به حضور امیرمؤمنان رفت و عرض کرد: دستت را دراز کن تا با تو بیعت کنم. علی فرمود: با من بر چه چیزی بیعت می‌‌کنی؟! گفت: بیعت بر شنیدن سخنانت و پیروی از دستوراتت و جنگیدن در رکابت تا مرگم فرارسد، یا این که خداوند پیروزی نصیبت گرداند. علی فرمود: نامت چیست؟ او گفت: اویس قرنی. علی فرمود: «اللّه اکبر! رسول خدا به من خبر داد که مردی از امتش را ملاقات می‌‌کنم که به او اویس قرنی گفته می‌‌شود. او از حزب خدا و رسول خداست. مرگش شهادت است و در آخرت، به تعداد دو قبیله ربیعه و مُضرّ شفاعت می‌‌کند».

پیوستن یکی از سپاهیان شام به سپاه عراق به خاطر اویس

پیوستن اویس قرنی به سپاه امیرمؤمنان علی علیه السلام در جنگ صفین، باعث شادمانی علی علیه السلام و یارانش شد. ورود اویس به جبهه حق بر ضد باطل، حتی در لشکریان معاویه نیز تأثیر گذاشت، تا آن جا که در نخستین روز نبرد، یکی از جنگجویان سپاه معاویه از سپاهیان امام علی علیه السلام پرسید: آیا اویس قرنی در لشکر شماست؟! جواب داده شد: آری، از او چه می‌‌خواهی؟! گفت از رسول خدا شنیدم که فرمود: اویس قرنی از بهترین تابعین، یعنی مسلمانان بعد از اصحاب پیامبر است. این را گفت و بی‌درنگ وارد سپاه حضرت علی علیه السلام شد.

شهادت اویس در جنگ صفین

در جنگ صفین، اویس قرنی، این پیرمرد شیردل، قهرمان میدان عرفان و جهاد، پیشتاز مبارزه شد و به استقبال مرگ در راه خدا رفت. او سال‌ها در جهاد اکبر پیروز و سربلند بود و حال به میدانِ جهاد اصغر آمده است. اویس در نیایش به درگاه الهی، چنین دعا می‌‌کرد: «خدایا، شهادتی ارزانی‌ام کن که برایم بهشت را به ارمغان آورد». وی در رکاب حضرت علی علیه السلام جرعه جرعه شربت شهادت نوشید و عارفانه و خالصانه به معراج عشق رفت. حضرت علی علیه السلام بر جنازه اویس نماز خواند و او را دفن کرد و روی تربتش نشست و به یاد اویس گریست.

ویژگی های اویس قرنی

زهد و آزادگی

اویس قرنی، مانند گنج گران بهایی که در اعماق زمین قرار گیرد، در محیط زندگی خود ناشناخته بود، ولی از آن جا که هر گنجی روزی کشف می‌‌شود، اویس نیز توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به همه مسلمانان معرفی شد. بارها پیامبر صلی الله علیه و آله به دیدار اویس اظهار اشتیاق می‌‌کرد و می‌‌فرمود: «هر کس او را ببیند، سلام مرا به او برساند». گفتند: یا رسول الله، اویس قرنی کیست که این گونه از او یاد می‌‌کنی؟! پیامبر پاسخ داد: «او با وجود عظمت و شخصیتی که دارد، در نظر شما فردی عادی است. اگر از میان شما غایب گردد، هرگز سراغ او را نمی‌‌گیرید و اگر در انجمن شما حاضر شود، به او اهمیت نمی‌‌دهید. او در پیشگاه الهی مقامی ‌‌بزرگ دارد، به طوری که در روز رستاخیز، در سایه شفاعت او، دو قبیله به بهشت می‌‌روند. او مرا نمی‌‌بیند ولی به آیین من ایمان می‌‌آورد و سرانجام در رکاب علی در جنگ صفین کشته می‌‌شود».

اویس از حواریون حضرت علی علیه السلام در قیامت

اویس قرنی آن قدر لیاقت و عظمت داشت که حضرت علی علیه السلام در جنگ صفین به انتظارش نشسته، از او ستایش می‌‌کند. او تنها یکی از یاران معمولی علی علیه السلام نبود، بلکه از حواریون آن حضرت بشمار می‌‌رفت. پیشوای هفتم، حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: «روز رستاخیز منادی الهی ندا می‌‌دهد که حواریون محمد که از پیروی او دست نکشیدند و بر سر پیمان خود باقی ماندند، کجا هستند؟! در این هنگام، چهره‌های درخشانی مانند سلمان، ابوذر و (مقداد) از جا برمی‌‌خیزند و خود را معرفی می‌‌نمایند. بار دیگر منادی ندا می‌‌دهد: حواریون علی کجا هستند؟! در این هنگام، گروهی از یاران برجسته امیرمؤمنان، علی علیه السلام مانند محمد بن ابی بکر، میثم تمار و اویس قرنی برخاسته و از دیگران مشخص می‌‌گردند».

اویس در میان اجتماع

اویس قرنی، زاهدی گوشه‌گیر و دور از اجتماع نبود؛ بلکه زهد او، در عشق به خدا و وارستگی از دلبستگی‌های مادی و دلسوزی به حال محرومان اجتماع جلوه‌گر می‌‌شد. او خود را در برابر خدا و اجتماع مسئول و متعهد می‌‌دانست و در دفاع از حق و رسیدگی به حال نیازمندان، از هیچ کوششی دریغ نمی‌‌ورزید. اویس در پاسخ شخصی که از حال او پرسید، گفت: سوگند به خدا، مرگ و اندوه و رنج‌های آن، و بیم از روز رستاخیز، برای فرد باایمان، جای خوشحالی باقی نگذاشته، پرداخت حقوق الهی برای ما، درهم و دیناری، نیندوخته و طرفداری از حق و حقیقت، یک نفر دوست در میان مردم برای ما به جای نگذاشته است؛ زیرا وقتی آن‌ها را به نیکی‌ها دعوت نموده و از بدی‌ها نهی می‌‌کنیم، از ما می‌‌رنجند و به هزار عیب و گناه متهم می‌‌کنند. عده‌ای مردم بی‌ایمان هم در این کار با آن‌ها همکاری می‌‌کنند، ولی هرگز اینان نمی‌‌توانند مانع مبارزه ما برای احقاق حق و نابودی باطل گردند».

ساده‌زیستی

اویس قرنی در زندگی خویش، عارفی زهد پیشه بود. او به تلاش برای معاش، به عنوان عبادت می‌‌نگریست و با سستی، تنبلی و تن‌پروری مبارزه می‌‌کرد. او گاه شتربان بود و زمانی هسته‌های خُرما را جمع می‌‌کرد و شب هنگام آن را می‌‌فروخت و از دسترنج خویش، زندگی ساده‌ای را برای خود و مادر ناتوانش فراهم می‌‌آورد و باقی مانده دستمزدش را نیز در راه خدا انفاق می‌‌کرد. اویس دیگران را به خود ترجیح می‌‌داد و گاه لباسش را به نیازمندان می‌‌بخشید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره ایثار اویس می‌‌فرماید: «در میان اُمت من، کسانی هستند که به دلیل نداشتن لباس نمی‌‌توانند در مسجد حاضر شوند و ایمانشان به آن‌ها اجازه نمی‌‌دهد که از مردم تقاضا کنند؛ از شمار آن‌ها، اویس قرنی و فرات بن حیان هستند».

سخنان حکمت آمیز اویس قرنی

مردی از اویس قرنی درخواست موعظه و نصیحت کرد. اویس به او گفت: «تو را به کتاب خدا قرآن، و به سنت رسولان و به صالحِ مؤمنان، علی علیه السلام سفارش می‌‌کنم. بر تو باد که یاد مرگ را فراموش نکنی و به اندازه چشم بر هم زدنی قلبت را از یاد خدا غافل نگذاری. خیرخواه امت باش و از جدایی از گروه مسلمانان (و انزوا) بپرهیز که موجب جدایی از دین خواهد شد، در حالی که به نتیجه شوم جدایی از دین آگاهی نداری و در اثر این جدایی، وارد دوزخ می‌‌گردی».

در جستجوی فضیلت

اویس قرنی، سخنی حکمت‌آمیز برای رسیدن به فضیلت دارد. او می‌‌گوید: «چه نیکوست ایمان که آن را علم بیاراید، و چه نیکوست علم که آن را عمل بیاراید و چه نیکوست عمل که آن را حلم بیاراید و چه نیکوست حلم و صبر که به علم آمیخته گردد». آری از دیدگاه اویس، آمیختن علم و ایمان، علم و عمل، عمل و حلم و در نهایت حلم و علم به آدمی ‌‌فضیلت می‌‌بخشد.

همنشینی با قرآن در کلام اویس

اویس قرنی درباره اثراتِ همنشینی با قرآن می‌‌گوید: «هیچ کس با قرآن همدم نمی‌‌شود، مگر آن که وقتی برخاست، بر کمالش افزوده گردید یا از کوردلی و انحرافش کاسته شد. قرآن، مایه شفا و رحمت مؤمنان است، ولی برای ستمگران، چیزی جز زیان و خسارت نیست». از دیدگاه اویس، قرآن برای مؤمنان عامل رشد و قوت و کمال است و برای ستمکاران، زمینه‌ساز ضعف و تباهی و شکست می‌‌شود. اویس، بهترین همدم و مونس خویش را قرآن کریم قرار داده بود و آن گاه که رسول اکرم صلی الله علیه و آله نشانه‌های اویس را برمی‌‌شمرد، چنین فرمود: «اویس قرآن می‌‌خواند و بر خویش می‌‌گرید».

تقسیم‌بندی مردم به سه گروه

روزی اویس قرنی در مجلسی که جمعی حضور داشتند، آن‌ها را موعظه می‌‌کرد و می‌‌گفت: «کسانی که در این مجلس هستند، سه گروه‌اند: مؤمن آگاه، مؤمن ناآگاه و منافق. مؤمن آگاه همانند بارانی است که بر درخت بانشاط میوه‌دار می‌‌بارد و باعث زیبایی و طراوت آن می‌‌شود. مؤمن ناآگاه مانند بارانی است که بر درخت بی‌میوه می‌‌بارد و موجب افزایش طراوت و زیبایی آن و سرسبزی شاخ و برگش می‌‌گردد. منافق هم مانند بارانی است که بر گیاه خشک و شکسته می‌‌بارد و باعث خُردشدن و متلاشی شدن آن می‌‌گردد».

دنیای ناپایدار در کلام اویس

اویس قرنی در سخنی خطاب به «هَرم بن حیّان» مرگ را پدیده‌ای همگانی معرفی می‌‌کند: «ای هَرم بن حیان، می‌‌بینی که انسان‌ها یکی پس از دیگری از دنیا می‌‌روند. پیامبر که اشرفِ مخلوقات است، از این جهان سُست بنیاد رفت. پدرت آدم نیز مُرد. مادرت، حوّا هم مُرد. نوح، پیامبر خدا نیز مُرد. ابراهیم، خلیل الله هم مُرد. حضرت موسی و داوود خلیفة الرحمن نیز از این جهان رخت بربستند. من و تو هم فردا جزء مردگانیم. فریفته دنیا مشو. خود را دریاب و آماده مرگ باش و برای این سفر دور، مرکب راه تهیه کن که سفری بس دراز در پیش داری. تو نیز مردم را از عذاب الهی بترسان؛ مبادا از دین خارج شوی». بعد در ادامه گفت: «ای هرم، آن گاه که می‌‌خوابی، مرگ را بالش خویش گردان و هنگامی‌‌ که برمی‌‌خیزی، مرگ را پیش روی خود قرار ده».

اویس از منظر دیگران

سید حیدر آملی

سید حیدر آملی، از عُرفای قرن هشتم هجری، درباره مقام عرفانی اویس قرنی می‌‌نویسد: «به دلیل قدر و منزلت اویس قرنی رحمه الله و همچنین آگاهی کشفی و ذوقی او بر اسرار الهی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی ‌‌که از جهت ظاهر و یا باطن، از طرف یمن، رایحه‌های شریفِ اویس را استشمام می‌‌کرد، چنین می‌‌فرمود: من نسیم و رایحه رحمانی را از طرف یمن می‌‌بویم».

سنایی غزنوی

سنایی غزنوی، شاعر و عارف معروف قرن ششم هجری، با طبعی لطیف، اشعاری ظریف درباره اویس قرنی سروده است:

برگ بی‌برگی نداری، لافِ درویشی مَزَن × رخ چو عیاران نداری، جان چون نامردان مَکَن

یا برو همچون زنان، رنگی و بویی پیش گیر × یا چو مردان اندر آی و گوی در میدان فکن

سال‌ها باید که تا یک سنگ اصلی ز آفتاب × لعل گردد در بدخشان یا عقیق اندر یمن

قرن‌ها باید که تا از پشتِ آدم، نطفه‌‌ای × بایزید اندر خراسان یا اویس اندر یمن.

مولوی

مولانا جلال الدین محمد بلخی، عارف و شاعر مشهور قرن هفتم، به این کلام نورانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که «من نفس الهی را از طرف یمن استشمام می‌‌کنم» اشارتی دارد:

که محمد گفته بر دست صبا × از یمن می‌‌آیدم بوی خدا

بوی رامین می‌‌رسد از جان ویس × بوی یزدان می‌‌رسد هم از اویس

از اویس و از قَرَن بوی عَجَب × مرنبی را مست کرد و پرطَرَب

چون اویس از خویش فانی گشته بود × آن زمینی آسمانی گشته بود

آن کسی کز خود به کُلّی درگذشت × این منی و مایی خود در نوشت.

مرقد و مزار اویس

مرقد اویس قرنی، در سمت چپ قبر عماریاسر، در شهرِ رقّه سوریه قرار دارد. مزار شریف او، دارای گنبد و بارگاه و حرم کوچک و صحن است و در روی سنگی که نصف روی قبر را گرفته و در ناحیه سر روی قبر قرار دارد، به خط کوفی نام اویس نوشته شده است. کسانی که از شهر رقّه به شام می‌‌روند و کنار مرقد مطهر اویس می‌‌ایستند، به یاد زندگی بی‌آلایش او و زهد راستینش، و به یاد خاطره جانبازی او در رکاب مولایش علی علیه السلام می‌‌افتند و بی‌اختیار سرشک از دیده می‌‌ریزند. سلام و درود بر تو ای اویس قرنی، ای شهید جانباز خدا، ای مجاهد مخلص، و ای بنده پاک حریم کبریایی.

تخریب مزار اویس قرنی

گروه تروریستی تکفیری «داعش» روز چهارشنبه 24 اردیبهشت 1393 در ادامه اقدامات غیرانسانی خود مزار «اویس القرنی» و «عمار یاسر» را در شهر «رقه» در شمال سوریه تخریب کرد.

چند ماه قبل از آن نیز مرقد این صحابی هدف حمله تروریست‌ها قرار گرفته بود و در حمله پیشین به مرقد اویس قرنی گلدسته‌های حرم ایشان تخریب شده بود.

پانویس

منابع

• لیلا تفقدی, گلبرگ، فرودین 1384، شماره 61
• شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تصحیح و تحقیق مؤسسة آل البيت عليهم السلام،‌ قم، كنگره شيخ مفيد، 1413 ق‌.