اصحاب اعراف

اصحاب اعراف تعبیری است که در آیه 48 سوره اعراف آمده است و این آیه و چند آیه پیشتر آن به توصیف آنها می پردازد من جمله اینکه آنها بهشتیان و دوزخیان را از سیمایشان می شناسند.

در مورد معنای اعراف و اینکه اصحاب اعراف چه کسانی هستند اختلاف نظر وجود دارد و روایات در این مورد نیز متفاوت است اما از بین آنها روایاتی که ائمه علیهم السلام را مصداق اصحاب اعراف می دانند با جایگاه رفیعی که در آیه مطرح شده است مناسبت دارد و در پذیرش سایر روایات دشواریهایی وجود دارد.

تعبیر اصحاب اعراف در قرآن

در قرآن کریم در آیه 46 سوره اعراف تعبیر " مردان بر اعراف" (و علی الاعراف رجال) و در آیه 48 تعبیر "اصحاب اعراف" به کار رفته است که عمدتا این دو را به یک معنی گرفته اند گر چه برخی نیز بین دو تعبیر تفکیک قائل شده اند. در آیات مورد بحث ویژگی های اصحاب اعراف و سخنان آنها با بهشتیان و جهنمیان آمده است:

وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ ۚ وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ ۚ وَنَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ ۚ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ (46)وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ(47)وَنَادَىٰ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمَاهُمْ قَالُوا مَا أَغْنَىٰ عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ(48)أَهَٰؤُلَاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لَا يَنَالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ۚ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ(49)

و ميان آن دو [گروه بهشتيان و دوزخيان‏] حائلى است، و بر بلنداى آن مردانى هستند كه هر كدام از دو گروه را به چهره هایشان مى‏ شناسند، و بهشتيان را كه وارد بهشت نشده‏ اند، ولى ورود به آن را اميد دارند، آواز مى‏ دهند كه: درود بر شما.(46)

و چون بهشتيان، چشمانشان ناخواسته به سوى دوزخيان گردانده شود، گويند: پروردگارا! ما را با گروه ستمكاران قرار مده.(47)

و اهل اعراف مردانى را كه از سیمایشان مى ‏شناسند، آواز مى دهند و مى‏ گويند: جمعيت شما و تكبّرى كه مى‏ ورزيديد، عذابى را از شما دفع نكرد.(48)

[سپس با توجه دادن دوزخيان به سوى اهل ايمان مى‏ گويند:] آيا اينان كسانى نبودند كه در دنيا سوگند ياد مى ‏كرديد كه خدا آنان را به رحمتى نمى‏ رساند؟ [پس به مؤمنان مى‏ گويند:] به بهشت در آييد كه نه بيمى برشماست و نه اندوهگين مى‏شويد.(49)

لغت

اصحاب جمع صاحب، در لغت به معنی رفیق و ملازم است؛ و اعراف جمع عُرف است و به مکانهای مرتفع گفته می شود این لغت از عرف الفرس به معنای یال اسب گرفته شده است و هر مرتفعی بر زمین " عرف" است به خاطر اینکه به جهت آشکار بودنش به راحتى قابل رؤيت و اعرف (شناخته شده تر) از مکانهای پست تر از خود است

معنای اعراف در قرآن

در مورد معنای "اعراف" در این آیات عموما گفته اند دیواری است میان بهشت و جهنم اما نظر علامه طباطبائی ره این است که منظور از اعراف بلنديهاى حائل و حجابى است كه بين بهشت و دوزخ قرار دارد و بر هر دو طرف مشرف است به دلیل ذکر حجاب قبل از اعراف در آیه و اینکه پس از آن از اشراف اهل اعراف بر همگان و ندا دادن آنان به هر دو گروه بهشتيان و دوزخيان است.

اصحاب اعراف چه کسانی هستند؟

در مورد اینکه اصحاب اعراف چه کسانی هستند دیدگاه های متفاوتی و متعددی وجود دارد. تا جایی که به هنگام شمارش و فهرست نمودن دیدگاه ها تا 12 دیدگاه را نام برده اند. این دیدگاه ها که برخی از آنها از روایات یا سخنان صحابیان و تابعین برداشت شده اند بعضا مشابه هم بوده و به گونه ای هستند که در نهایت همه آنها را می توان به سه دیدگاه عمده بازگرداند:

1. آنها افراد متوسط الحالی هستند که اعمال یا ایمانشان نه به گونه ای بوده است که بهشتی گردند و نه آنچنان بوده اند که سزوار جهنم باشند.
2. آنها عده‌ای از مقربان درگاه الهی هستند که بر همگان اشراف دارند که مصادیقی همچون انبیا، ائمه و شاهدان اعمال را برای آنها گفته اند
3. آنها فرشتگانی هستند كه مأمور تشخيص مؤمن از كافرند

دیدگاه نخست:افراد متوسط الحال

گروهى‌ بر آنند كه‌ اعرافيان‌ در جايگاهى‌ برتر از دوزخيان‌ و فروتر از بهشتيان‌ قرار دارند. براساس‌ نظريه‌اي‌ مشهور كه‌ از صحابيانى‌ چون‌ ابن‌ عباس‌، حذيفه‌، ابن‌ مسعود و جمعى‌ از تابعين‌ مانند شعبى‌، ضحاك‌، سعيد بن‌ جبير و نيز در برخى‌ روايات‌ از امامان‌ شيعه‌ چون‌ امام‌ باقر و امام‌ صادق‌(ع‌) نقل‌ شده‌ است‌، اهل‌ اعراف‌ طايفه‌اي‌ از اهل‌ ايمان‌ هستند كه‌ گناهان‌، ايشان‌ را از بهشت‌ دور كرده‌ و حسنات‌، آنان‌ را از آتش‌ دوزخ‌ نگاه‌ داشته‌ است‌ و گاه‌ در تبيين‌ مطلب‌ چنين‌ گفته‌ شده‌ كه‌ گناهان‌ آنان‌ با حسناتشان‌ برابر گشته‌ است‌. برپاية اين‌ نظريه‌، اينان‌ سرانجام‌، به‌ لطف‌ خداوند آمرزيده‌ شده‌، به‌ بهشت‌ وارد خواهند شد

قائلین به این دیدگاه و کسانی که آن را پذیرفته اند، عبارت "لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ" در آیه 46 را حال اصحاب اعراف می دانند و با این فرض آنها را پایین تر از درجه بهشتیان و معطل و منتظر در اعراف (جایگاه میان بهشت و دوزخ) برای کسب تکلیف می دانند.

در مقابل این عده طرفداران دیدگاه دوم این عبارت را توصیف حال بهشتیان (اصحاب الجنه) قبل از به بهشت می دانند. علامه طباطبائی ره روایت نقل شده با این مضمون را ناشی از سوء فهم ناقلان می داند:

ظاهر است که این روايات اختلال دارد و این ناشی از بد فهمى بعضی از ناقلان است، مثلا ممكن است رسول خدا (ص) يا بعضى از امامان فرموده باشند كه جماعتى از مستضعفين هستند كه خداوند آنان را يا به شفاعت شفعاء و يا به مشيت خود داخل بهشت مى ‏سازد، آن گاه راوى فرمايش آنان را در اثر نقل به معنى به اين صورت كه مى‏ بينى درآورده باشد

دیدگاه دوم:مقربان درگاه الهی

روايات‌ بسياري‌ به‌ نقل‌ از امام‌ على‌، امام‌ باقر و امام‌ صادق‌(ع‌)، غالباً در متون‌ امامى‌، حكايت‌ از آن‌ دارند كه‌ اصحاب‌ اعراف‌ همانا پيامبر اكرم‌ (ص‌) و اهل‌ بيت‌ اويند كه‌ مؤمنان‌ را به‌ چهره‌ از منكران‌ باز مى‌شناسند و پيروان‌ حق‌ را ياري‌ رسانده‌، به‌ بهشت‌ روانه‌ مى‌سازند.

در برخى‌ تفاسير ديگر، اصحاب‌ اعراف‌ به‌ گروهى‌ از پيامبران‌، گواهانى‌ عادل‌ از هرامت‌ كه‌ در محكمة آخرت‌ بر اعمال‌ مردم‌ شهادت‌ دهند، مؤمنان‌ با فضيلت‌، مردمان‌ با تواضع‌، يا جمعى‌ از دانشمندان‌ صالح‌ تفسير شده‌ است‌.

در روايتى‌ از امام‌ صادق‌(ع‌)، گونه‌اي‌ از جمع‌ ميان‌ اين‌ دو دسته‌ تفاسير، يعنى‌ جمع‌ ميان‌ مؤمنان‌ برگزيده‌ و گناهكاران‌ در اعراف‌ ديده‌ مى‌شود. برپاية اين‌ روايت‌، خداوند پس‌ از روانه‌ ساختن‌ نيكوكاران‌ به‌ بهشت‌، از هر امتى‌ پيامبران‌ و خليفگان‌ پيامبران‌ را در كنار گناهكاران‌ آن‌ امت‌ بر فراز اعراف‌ جاي‌ مى‌دهد و پس‌ از گذران‌ مراحل‌ تنبّه‌ گناهكاران‌، به‌ شفاعت‌ پيامبران‌ و خليفگان‌ از گناهان‌ِ ايشان‌ درگذشته‌، آنان‌ را به‌ بهشت‌ وارد مى‌سازد

این دیدگاه با آیات یاد شده نیز تناسب بسیاری دارد علامه طباطبائی که شیوه تفسیر او تفسیر قرآن به قرآن است دلائل متعددی ذکر می کند بر اینکه مراد از رجال بر اعراف و اصحاب اعراف انسانهایی بسیار برجسته و مقربان درگاه الهی هستند:

1. تعبير به" رجال" آنهم بطور نكره و بدون الف و لام به حسب عرف لغت دلالت بر احترام و اعتنا به شان اشخاصى كه مقصود از آن هستند دارد، چون عادتا كلمه" رجل" دلالت بر انسان قوى در اراده و تعقل دارد، هم چنان كه در امثال آيات:"رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ" و" فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا" و" رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ" و"وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ" و حتى در مثل آيه"ما لَنا لا نَرى‏ رِجالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْأَشْرارِ" و آيه"وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ" اين معنا بخوبى مشاهده مى ‏شود پس منظور از" رجال" افرادى هستند كه در انسانيت خود در سر حد كمال مى‏ باشند
2. اين رجال بر بلندی اعراف قرار دارند و مشرف بر همه هستند و در مقامى هستند كه از سيماى اشخاص كفر و ايمان و بهشتى بودن و دوزخى بودن آنان را درك مى ‏كنند و بلكه از قيافه ‏ها به خصوصيات احوال و اعمال آنان پى مى ‏برند، چنانچه از محاوره آنها با دوزخیان در آیه 48 مشخص است: «وَ نادى‏ أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ قالُوا ما أَغْنى‏ عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ أَ هؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ»
3. رجال اعراف هم با دوزخيان محاوره دارند و هم با بهشتيان، محاوره آنان با اهل دوزخ به اين است كه آنان را كه همان پيشوايان كفر و ضلالت و طغيانند به احوال و اقوال‏شان بى‏ پروا شماتت و سرزنش مى ‏كنند. و محاوره آنان با اهل بهشت به اين است كه آنان را با تحيت‏هاى بهشتى درود مى‏گويند، با اين حال و با اينكه به مقتضاى آيه"لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً" مى‏ دانيم كه در روز قيامت هر كسى مجاز به حرف زدن نيست، و تنها بندگان حق‏گوى خدا حق تكلم را دارند، چگونه مى‏ توان گفت مراد از رجال اعراف مردم مستضعفند؟!
4. از سياق آيه بعد استفاده مى‏ شود كه اصحاب اعراف آن قدر مقامشان بلند است كه سلام‏شان به اهل بهشت باعث ايمنى آنان مى‏شود، و به فرمان آنها وارد بهشت مى‏شوند.
5. در آنچه خدا در مورد جایگاه این گروه و محاوره آنها با اصحاب جنت و مستکبران اهل آتش ذکر می کند آثاری از هول و اضطراب در آنها و گفتارشان مشاهده نمی شود و از اینکه آنها احضار شده و داخل در هولی باشند که جماعت احضار شده در قیامت در آن قرار دارند سخنی به میان نمی آورد و خدا در آیه 28 سوره صافات می آورد:«فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ»: آنها همگی احضار می شوند به جز بندگان مخلص خدا» و بندگان مخلص خود را از حكم كلى احضار و هر گرفتارى و هول ديگرى استثنا مى‏كند و از اينكه در جمله"وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ" دعايشان را نقل نموده و آن را رد نفرموده، استفاده مى‏شود كه رجال اعراف در هر حرفى كه بخواهند بزنند مجاز هستند و دعايشان هم مستجاب است، چون اگر اينطور نبود قطعا دعايشان را رد مى ‏كرد (هم چنان كه هر جا دعاى اهل جمع و خواسته‏ هاى اهل دوزخ را حكايت مى‏ كند، بلافاصله آن را جواب داده و رد مى ‏نمايد.) از این خصوصیات که با تدبر یکی پس از دیگری معلوم می گردد بر می آید که این افراد جمعی از بندگان مخلص خدا هستند

دیدگاه سوم:فرشتگان

دیدگاه دیگری که قائلین اندکی دارد آن است که اصحاب اعراف مردانى‌ از ملائكه‌ هستند كه‌ اهل‌ بهشت‌ را از دوزخيان‌ باز مى‌شناسند؛ اشکالی که بر این نظر وارد شده است آن است که لفظ «رجال» بر فرشتگان اطلاق نمى‌شود، چون فرشتگان به مذكّر يا مؤنّث بودن متّصف نمى‌گردند.

پانویس