آیه 91 سوره توبه

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى‌ وَ لا عَلَى الَّذِينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ (91)

ج5، ص 173

بعد از آن اجازه صاحبان عذرهاى صحيحه را در جهاد بيان مى‌فرمايد:

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ: نيست بر ناتوانان و عاجزان. وَ لا عَلَى الْمَرْضى‌: و نه بيماران و صاحبان درد. وَ لا عَلَى الَّذِينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ‌: و نه بر آنانكه نيابند چيزى را كه خرج كنند براى خود و اسباب راه سازند، مانند قوم جهينه و مزينه. و چون قدرت بر انفاق، شرط وجوب جهاد است، پس بر عهد واجب نباشد به جهت عدم قدرت او بر آن. حاصل آيه: نيست بر اين جماعت مذكوره، حَرَجٌ‌:

و بأسى و گناهى كه از جنگ باز ايستند. إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ‌: هر گاه نيك فرمانبردارى كنند مر خداى تعالى و پيغمبر او را به ايمان و طاعت در پنهانى و آشكارا. «نصح» اصلاح فعل است به اخلاص نيت.

ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ‌: نيست بر نيكوكاران كه ناصحانند. مِنْ سَبِيلٍ‌: هيچ راه عتابى و ملامتى و كسى را با ايشان كارى نيست و مذمت را بر ايشان راهى نيست. نزد بعضى آيه عام است در كل محسن، و احسان عبارت است از رساندن نفع به غير يا خالى بودن از وجوه قبيحه. وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ‌: و حق تعالى آمرزنده است آن را كه به جهت عذر از جهاد بازماند، مهربان است كه معذور آن را رخصت قعود فرمايد. ابن ضحاك گفته: «1» اين آيه در شأن عبد اللّه بن مكتوم آمد كه كور بود، خدمت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله عرضه داشت: من پير و شكسته، ضعيف الحال و نحيف الجسم شدم، و قائدى ندارم، آيا براى من رخصت در تخلف از جهاد باشد؟ حضرت ساكت، جبرئيل نازل و اين آيه آورد.

نكته- وضع «محسنين» در محل ضمير به جهت دلالت است بر آنكه ايشان داخل هستند در سلك محسنين، و معاتب نيستند بر ترك خروج به محاربه‌

«1» مجمع البيان ج 3 ص 60.

ج5، ص 174

مشركين با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله.

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَى الْمَرْضى‌ وَ لا عَلَى الَّذِينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ (91) وَ لا عَلَى الَّذِينَ إِذا ما أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاَّ يَجِدُوا ما يُنْفِقُونَ (92) إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَ هُمْ أَغْنِياءُ رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (93)

ترجمه‌

نيست بر ضعيفان و نه بر بيماران و نه بر آنانكه نمى‌يابند چيزيرا كه صرف كنند گناهى چون باخلاص عمل نمايند براى خدا و پيغمبرش نيست بر نيكوكاران هيچ راهى و خدا آمرزنده مهربان است‌

و نه بر آنانكه چون آمدند نزد تو براى آنكه سوار كنى آنها را گفتى نمى‌يابم چيزيرا كه سوار كنم شما را برگشتند در حاليكه از چشمهاشان ميريخت اشك براى اندوه از آنكه نمى‌يافتند چيزيرا كه صرف كنند

جز اين نيست كه راه عتاب بر كسانى است كه اذن ميخواهند از تو با آنكه آنها بى‌نيازانند راضى شدند بآنكه باشند با زنان بازمانده و مهر نهاد خدا بر دلهاشان پس آنها نميدانند.

تفسير

بعضى گفته‌اند آيه اول نازل شد در باره ابن امّ مكتوم كه نابينا و ضعيف بود چون اذن خواست و پيغمبر (ص) ساكت شد و بعضى گفته‌اند در باره عائذ بن عمرو و اصحاب او نازل شد و آيه دوم گفته‌اند در باره بكّائون نازل شده كه هفت نفر بودند و در اسامى آنها اختلاف شده است و عياشى از صادقين عليهما السلام نقل نمود كه يكى‌

جلد 2 صفحه 611

از آنها عبد اللّه بن يزيد بن ورقاء خزاعى بوده و قمى ره فرموده بكّائون هفت نفر بودند از هفت قبيله و اسامى آنها را ذكر نموده و فرموده اينها آمدند نزد پيغمبر (ص) گريان و عرض كردند ما قوّه بيرون آمدن نداريم پس آيه اول و دوم نازل گرديد و فرموده اينها كفش ميخواستند كه بپوشند در هر حال مراد از ضعفاء ناتوانانند از قبيل پيران فرسوده و عجزه مانند كور و شل و زمين‌گير و امثال اينها و مراد از مرضى بيمارانى هستند كه يا قادر بر حركت نباشند يا حركت مضر باشد براى آنها و فرقه سوم فقرائى هستند كه مخارج راه و وسائل حركت را فاقدند كه در صورتى كه راست بگويند و واقعا متمكن نباشند خداوند تكليف شاق نمى‌فرمايد و گناهى بر آنها نيست و چون بوظيفه شرعيّه خودشان كه ترك جهاد است رفتار نموده‌اند كار خوبى كرده‌اند و راه عتابى بر آنها نيست علاوه بر آنكه خداوند آمرزنده و مهربان است بر فرض جزئى قصورى هم شده باشد عفو خواهد فرمود پس از آن خطاب به پيغمبر (ص) فرموده ميفرمايد و نيز راه عتابى نيست بر كسانى كه چون حاضر ميشوند براى آنكه وسائل حركتشان را فراهم نمائى با آنكه خودت بآنها ميگوئى من وسائل ندارم و اگر طبعا مايل بحركت نباشند بايد خوشحال شوند بواسطه اندوهى كه از اين حرمان بر ايشان روى ميدهد مراجعت ميكنند از حضور تو در حاليكه اشك از چشمانشان بطورى جارى است كه گويا ديده‌هاى آنها تمامى اشك شده و در جريان است براى آنكه متمكن از مصارف راه نيستند بلى راه عتاب و خطاب باز است بر اشخاصيكه اذن ميخواهند از تو با آنكه تمام وسائل براى آنها مهيّا است جز محبت خدا و پيغمبر كه راضى ميشوند مانند زنان محروم از جهاد در خانه بنشينند و از اين سعادت بى‌بهره باشند و خداوند بپاداش معاصى و ترك نظر و تعقل آنها را بحال خودشان واگذار فرمود تا از تراكم جهل و عصيان روزنه قلبشان بعالم غيب مسدود گرديد گويا مهر الهى بدريچه دلهاشان زده شد ديگر چيزى نميدانند و آنها هشتاد نفر بودند از قبائل مختلفه كه بخسران دنيا و آخرت گرفتار شدند.

لَيس‌َ عَلَي‌ الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَي‌ المَرضي‌ وَ لا عَلَي‌ الَّذِين‌َ لا يَجِدُون‌َ ما يُنفِقُون‌َ حَرَج‌ٌ إِذا نَصَحُوا لِلّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ ما عَلَي‌ المُحسِنِين‌َ مِن‌ سَبِيل‌ٍ وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ (91)

نيست‌ ‌بر‌ اشخاص‌ ضعيف‌ و نه‌ ‌بر‌ مريضها و نه‌ ‌بر‌ فقراء ‌که‌ ندارند چيزي‌ ‌را‌ ‌که‌ انفاق‌ كنند ‌در‌ راه‌ جهاد حرجي‌ و مؤاخذه‌اي‌ مشروط ‌بر‌ اينكه‌ ‌از‌ روي‌ خلوص‌ و واقعيت‌ ‌باشد‌ ‌که‌ ‌اگر‌ ضعف‌ مزاجي‌ ‌از‌ زمانه‌ و عجزه‌ و كوري‌ ‌ يا ‌ مريضي‌ ‌ يا ‌ نداشتن‌ مخارج‌ سفر و نفقه‌ خروج‌ ‌باشد‌ ‌که‌ ‌اگر‌ نبود خارج‌ ميشدند ‌براي‌ جهاد ‌ يا ‌ انفاق‌ ميكردند بمجاهدين‌ نيست‌ ‌بر‌ نيكوكاران‌ ايرادي‌ و بحثي‌ و خداوند غفور ‌است‌ ميآمرزد و رحيم‌ ‌است‌ ترحم‌ ميفرمايد.

لَيس‌َ عَلَي‌ الضُّعَفاءِ شل‌ ‌باشد‌ ‌ يا ‌ عاجز ‌ يا ‌ كور ‌ يا ‌ زمين‌گير ‌ يا ‌ ضعف‌ قوي‌ وَ لا عَلَي‌ المَرضي‌ مرضي‌ ‌که‌ مانع‌ ‌از‌ خروج‌ ‌باشد‌ ‌که‌ حقيقة نتواند و بستري‌ ‌شده‌ ‌باشد‌ وَ لا عَلَي‌ الَّذِين‌َ لا يَجِدُون‌َ ما يُنفِقُون‌َ تهي‌دست‌ ‌باشد‌ ‌که‌ وسائل‌ سفر ‌را‌ نتواند تهيه‌ كند و كسي‌ ‌هم‌ تحمل‌ نكند ‌براي‌ ‌آنها‌ حرج‌ ‌يعني‌ مؤاخذه‌ و عذر ‌آنها‌ پذيرفته‌ ‌است‌) إِذا نَصَحُوا لِلّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ ‌که‌ بخواهند باين‌ توفيق‌ جهاد موفق‌ شوند و نتوانند و ديگران‌ ‌را‌ ترغيب‌ و تحريص‌ كنند ‌براي‌ جهاد اينها نيكوكارانند ما عَلَي‌ المُحسِنِين‌َ مِن‌ سَبِيل‌ٍ نه‌ ‌در‌ دنيا گرفتار عقوبت‌ ترك‌ جهاد ميشوند و نه‌ ‌در‌ آخرت‌ ‌از‌ ‌آنها‌ سخت‌گيري‌ ميكنند مثل‌ حضرت‌ زين‌ العابدين‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌در‌ كربلا.

وَ اللّه‌ُ غَفُورٌ آمرزنده‌ ‌است‌ و ‌از‌ ‌آنها‌ مؤاخذه‌ نميكند و رحيم‌ ‌از‌ فيوضات‌ جهاد ‌هم‌ و ‌از‌ مثوبات‌ جهات‌ محروم‌ نميفرمايد.

291

]

اشاره

(آیه 91)

شأن نزول:

چنین نقل شده که یکی از یاران با اخلاص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد: ای پیامبر خدا! من پیرمردی نابینا و ناتوانم، حتی کسی که دست مرا بگیرد و به میدان جهاد بیاورد، ندارم، آیا اگر در جهاد شرکت نکنم معذورم؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سکوت کرد، سپس آیه نازل شد و به این گونه افراد اجازه داد.

تفسیر:

در این آیه و دو آیه بعد برای روشن ساختن وضع همه گروهها از نظر معذور بودن یا نبودن در زمینه شرکت در جهاد تقسیم بندی مشخصی شده است.

نخست می‌گوید: «کسانی که ضعیف و ناتوان هستند (بر اثر پیری و یا نقص اعضا همچون فقدان بینایی) همچنین بیماران و آنها که وسیله لازم برای شرکت در میدان جهاد در اختیار ندارند بر آنها ایرادی نیست که در این برنامه واجب اسلامی شرکت نکنند» (لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ).

این سه گروه در هر قانونی معافند، و عقل و منطق نیز معاف بودن آنها را امضا می‌کند و مسلم است که قوانین اسلامی در هیچ مورد از منطق و عقل جدا نیست.

سپس یک شرط مهم برای حکم معافی آنها بیان کرده، می‌گوید «این در صورتی است که آنها از هرگونه خیرخواهی مخلصانه در باره خدا و پیامبرش دریغ ندارند» (إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ).

و با سخن و طرز رفتار خود مجاهدان را تشویق کنند و در تضعیف روحیه دشمن و فراهم آوردن مقدمات شکست آنها کوتاهی نورزند.

بعدا برای بیان دلیل این موضوع می‌فرماید: این گونه افراد مردان نیکوکاری هستند و «برای نیکوکاران هیچ راه ملامت و سرزنش و مجازات و مؤاخذه وجود ندارد» (ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ).

و در پایان آیه خدا را با دو صفت از اوصاف بزرگش به عنوان دلیل دیگری بر

ج2، ص241

معاف بودن این گروههای سه گانه توصیف می‌کند و می‌گوید: «خداوند غفور و رحیم است» (وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).