آیه 80 سوره مؤمنون

وَ هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (80)

بعد از آن نوع ديگر از شواهد قدرت خود را بيان مى‌فرمايد:

وَ هُوَ الَّذِي يُحْيِي‌: و ذات خداوندى آن ذاتى است كه زنده مى‌فرمايد شما را در ارحام مادران شما به قدرت كامله و حكمت شامله، وَ يُمِيتُ‌: و مى‌ميراند شما را نزد گذشتن اجلهاى شما، يا او است خداوندى كه ايجاد فرمايد اشياء را و اعدام فرمايد آنها را بدون آنكه مشاركت كند او را در اين امر موجودى از موجودات، زيرا زنده ساختن و ميراندن خاصه قادر يكتاست.

وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ: و براى ذات خداست اختلاف شب و روز، يعنى او است مؤثر حقيقى در تعاقب شب و روز و اختلاف آنها در روشنائى و

جلد 9 - صفحه 165

تاريكى و بلندى و كوتاهى و تأثير خاصه هر يك. أَ فَلا تَعْقِلُونَ‌: پس چرا تعقل نمى‌كنيد كه قدرت ما همه كائنات را بوجود آورده و زندگى و مردن و تدبير موجودات در تحت قدرت ما ميباشد و حشر و بعث روز قيامت از آن جمله است، پس چرا انكار مى‌كنيد، مگر عقل نداريد.

وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ (78) وَ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (79) وَ هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (80) بَلْ قالُوا مِثْلَ ما قالَ الْأَوَّلُونَ (81) قالُوا أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ (82)

لَقَدْ وُعِدْنا نَحْنُ وَ آباؤُنا هذا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلاَّ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ (83)

ترجمه‌

- و او است كه آفريد براى شما گوشها و ديده‌ها و دلها كم است شكرى كه ميكنيد

و او است كه آفريد شما را در زمين و بسوى او محشور ميشويد

و او است آنكه زنده ميكند و ميميراند و مر او را است گردش شب و روز آيا پس تعقّل نميكنيد

بلكه گفتند مانند آنچه گفتند پيشينيان‌

گفتند آيا چون مرديم و باشيم خاك و استخوانها آيا مائيم برانگيخته شوندگان‌

هر آينه بتحقيق وعده داده شديم ما و پدرانمان اين را پيش از اين نيست اين مگر افسانه‌هاى پيشينيان.

تفسير

- خداوند متعال در اين مقام اجمالا بيان بعضى از نعم بى‌پايان خود را فرموده باين تقريب كه خداوند شما آن خدائى است كه ايجاد فرموده است براى شما گوشها چون سمع در مفرد و جمع استعمال ميشود و اينجا بمناسبت‌

جلد 3 صفحه 650

ابصار و افئده انسب معناى جمع است و نيز ايجاد فرموده براى شما و بنفعتان چشمها را و دلها را تا بگوش بشنويد و بچشم به بينيد و بباطن دل فكر كنيد و بدانيد آيات حق و حقيقت را و واصل شويد بآن كه سر چشمه حيات ابدى و مايه سعادت سرمدى است و مردم بايد از اين نعم كاملا شكر گذارى كنند ولى مع الاسف كم است شكر نمودن آنها در برابر اين نعم چون حقيقت شكر صرف نمودن بنده است آنچه را خداوند باو انعام فرموده در چيزى كه براى آن خلق شده و معرفت خالق و خالص نمودن عبادت را براى او و مردم نوعا باين وظيفه كاملا عمل نميكنند و اينها كه مقصود بخطابند بتها را ميپرستند و خدا را نشناخته‌اند لذا او را قادر بر اعاده اموات ندانسته‌اند و باين مناسبت بعضى گفته‌اند مراد آنستكه هيچ شكر گذارى نميكنيد چون دأب عرب بر آنستكه گاهى ميگويند فلانى قليل- الادب است و اراده ميكنند بى‌ادب بودن او را يا ميگويند قلّ صبرى يا قلّت حيلتى و اراده ميكنند بى‌صبرى و بيچارگى خود را و بنظر حقير چون خطاب ظاهرا عام است ممكن است مراد كمى شكر باشد باعتبار كم بودن شكر گذار در ميان بندگان با آنكه از دست و زبان كه برآيد كز عهده شكرش بدر آيد اگر چه مقصود كفّار و طعن بر آنها باشد و در هر حال كلمه ما زائده و قليلا ظاهرا صفت شكرا مقدّر است و آن خدا آنستكه شما را خلق و منتشر نمود در زمين و باز گشت شما در روز حشر بسوى او است و آن خداوند آنستكه زنده ميكند شما را در رحم و ميميراند شما را در وقت انقضاء اجل و بيد قدرت او است گردش شبانه روز و اختلاف آن بكمى روز و زيادى شب و زيادى روز و كمى شب باختلاف فصول و برفتن يكى و آمدن ديگرى بجاى آن آيا بعقل و فكر خودتان درك نميكنيد كه با گردنده گرداننده‌ئى هست قدير و بصير ولى كفّار مكّه مانند پيشينيانشان گفتند بر سبيل تعجّب و انكار آيا چنين امرى ممكن است كه وقتى ما مرديم و خاك شديم و از ما جز استخوان مجرّد پوسيده‌ئى باقى نماند دو مرتبه زنده و برانگيخته خواهيم شد اين همان سخن و وعده‌ئى است كه مدّعيان نبوّت قبلا بما و پدرانمان داده بودند براى پيشرفت مقاصدشان و چيزى نيست جز دروغها و افسانه‌هاى پيشينيان كه مينوشتند و براى تفريح ميخواندند چون اساطير يا جمع اسطوره‌

جلد 3 صفحه 651

است مانند اعاجيب و اكاذيب و اضاحيك كه جمع اعجوبه و اكذوبه و اضحوكه است و بر چيزهائى كه موجب سرگرمى شود از اين قبيل سخنان اطلاق ميشود يا جمع اسطار است كه آن جمع سطر است و در هر حال مراد سخنان تعجّب آور خنده‌دار دروغ است و اين استبعاد و تعجّب و انكار ناشى است از غفلت و عدم توجّه و تأمّل و تفكّر در ابتداء خلقشان كه آنهم از خاك بوده و آنكه همان قادرى كه آنها را از عدم بوجود آورد دو مرتبه ميتواند آنها را بصورت اوّل برگرداند خسته نشده و دو مرتبه ساختن چيزى آسان‌تر از مرتبه اوّل كه بى‌سابقه است ميباشد ..

وَ هُوَ الَّذِي‌ يُحيِي‌ وَ يُمِيت‌ُ وَ لَه‌ُ اختِلاف‌ُ اللَّيل‌ِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعقِلُون‌َ (80)

و ‌او‌ ‌است‌ خداوندي‌ ‌که‌ زنده‌ ميكند و مي‌ميراند و ‌از‌ ‌براي‌ ‌او‌ ‌است‌ اختلاف‌ شب‌ و روز آيا ‌پس‌ تعقل‌ نميكنيد.

(وَ هُوَ الَّذِي‌ يُحيِي‌ وَ يُمِيت‌ُ) حيات‌ و موت‌ ‌هر‌ چيزي‌ ‌به‌ حسب‌ ‌خود‌ ‌او‌ ‌است‌ چند قسم‌ حيات‌ و موت‌ داريم‌ حيات‌ جمادي‌، نباتي‌، حيواني‌، انساني‌، ايماني‌ و موت‌ اينها.

اما جمادي‌ خداوند خلق‌ فرمود اولا زمين‌ مكه‌ و ‌او‌ ‌را‌ كش‌ داد ‌که‌ مي‌ فرمايد: (وَ الأَرض‌َ مَدَدناها وَ أَلقَينا فِيها رَواسِي‌َ) حجر آيه 19 و موتش‌ روز فناء دنيا ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد:

(يَوم‌َ تُبَدَّل‌ُ الأَرض‌ُ غَيرَ الأَرض‌ِ وَ السَّماوات‌ُ) ابراهيم‌ ‌آيه‌ 49.

و اما نباتي‌ ‌در‌ انسان‌ ‌از‌ قبل‌ ‌از‌ نطفه‌ ‌تا‌ ‌بعد‌ ‌از‌ تماميت‌ بدن‌ و موتش‌ سقط ‌است‌.

و اما حيواني‌ ‌از‌ نفخ‌ روح‌ ‌تا‌ قبض‌ روح‌.

و اما انساني‌ ‌از‌ بدو خلقت‌ ارواح‌ ‌تا‌ قطع‌ علاقه‌ ‌از‌ بدن‌.

و اما ايماني‌ اعتقاد ‌به‌ عقايد حقّه‌ و زوالش‌ موت‌ اوست‌، چنانچه‌ مي‌فرمايد:

(يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا استَجِيبُوا لِلّه‌ِ وَ لِلرَّسُول‌ِ إِذا دَعاكُم‌ لِما يُحيِيكُم‌) انفال‌ آيه 24.

(وَ لَه‌ُ اختِلاف‌ُ اللَّيل‌ِ وَ النَّهارِ) دو نحوه‌ اختلاف‌ دارند يكي‌ آنكه‌ ‌هر‌ يك‌ خلف‌ ديگريست‌ و ديگر اختلاف‌ ‌در‌ زياده‌ و نقصان‌ ‌است‌ ‌که‌ خداوند ‌به‌ قدرت‌ كامله‌ ‌در‌

جلد 13 - صفحه 444

اثر حركت‌ زمين‌ بحركت‌ وضعي‌ شب‌ و روز مي‌آورد و بحركت‌ انتقالي‌ دور كره شمس‌ زياده‌ و نقصان‌ پيدا ميكنند.

(أَ فَلا تَعقِلُون‌َ) قادر متعال‌ ‌که‌ تمام‌ ‌اينکه‌ كرات‌ ‌را‌ ‌به‌ نحو منظم‌ مثل‌ مكينه‌‌-‌ هاي‌ كارخانجات‌ ‌در‌ سير آورده‌ سزاوار پرستش‌ هست‌ و بايد باو توجه‌ نمود.

]

(آیه 80)- بعد از ذکر مسأله آفرینش انسان به مسأله مرگ و حیات و آمد و شد شب و روز که از آیات بزرگ پروردگار است پرداخته، چنین می‌گوید: «و او کسی است که زنده می‌کند و می‌میراند و آمد و شد شب و روز از آن اوست، آیا اندیشه نمی‌کنید»؟! (وَ هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

ج3، ص263

و به این ترتیب در آیات سه گانه اخیر از انگیزه شناخت پروردگار شروع کرده و با ذکر بخشی از مهمترین آیات انفسی و آفاقی بحث را پایان می‌دهد.