آیه 8 سوره حج

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ «8»

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ‌: و از مردمان كسى است كه از روى عناد جدال مى‌كند در كلام خدا، يا در توحيد و قدرت الهى. نزد ابن عباس مراد ابو جهل است يا أبىّ يا نضر بن حرث‌ «1»، و بنابراين تكرار براى تأكيد است. يا مراد از آيه اول رؤساى كفار، و مراد از آيه دوم تبعه ايشان و ساير مقلدان كه هر يك از ايشان طرح جدال مى‌افكنند. بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً‌: بدون دانائى و بى‌دليلى كه راه نمايد به مقصد. وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ: و نه كتاب روشنى كه بدان صواب از خطا روشن و ممتاز گردد. ممكن است غرض از تكرار دلالت باشد بر آن كه آن مجادل را هيچ سندى نيست بر مدعاى خود از علم ضرورى و استدلال و وحى، بلكه جدال او محض تقليد و تقليد محض مى‌باشد.

«1». تفسير ابن عباس در حاشيه درّ المنثور سيوطى، ج 3، ص 284، طبع با افست در كتابفروشى اسلاميّه تهران.

جلد 9 - صفحه 21

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ «8» ثانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ نُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَذابَ الْحَرِيقِ «9» ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ يَداكَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ «10»

ترجمه‌

- و بعضى از مردم كسى است كه مجادله ميكند در خدا بدون دانشى و نه هدايتى و نه كتابى روشن‌

با آنكه منحرف كننده باشد جانبش را تا گمراه گرداند از راه خدا مر او را است در دنيا رسوائى و ميچشانيم او را روز قيامت عذاب سوزان‌

اين براى آنچيزى است كه پيش فرستاده است دو دست تو و همانا خدا

جلد 3 صفحه 591

نيست ستمكار مر بندگانرا.

تفسير

- قمّى ره نقل فرموده كه نازل شد در باره ابو جهل و ثانى عطفه بمعناى روى گرداندن و اعراض نمودن از راه حقّ و طريق خداوند و ايمان است چون كلمه ثانى بمعناى دو تا كننده و عطف بمعناى جانب است و جمعا كنايه از تكبّر و پهلو گرداندن و شانه از زير بار تكليف كشيدن ميباشد و خلاصه مستفاد از آيات شريفه آنستكه بعضى از مردم كور كورانه بدون هيچ دليل و برهان و سند روشنى از راه تقليد و تعصّب در توحيد الهى و صفات جمال و جلال او سخنرانى و خودنمايى ميكنند و با آنكه حقّ بر آنها عرضه شده با تكبّر و نخوت از قبول آن استنكاف و استكبار دارند تا در نتيجه مردم را گمراه نمايند و خودشان هم در گمراهى بمانند چون ليضلّ بفتح ياء نيز قرائت شده است از براى چنين شخصى در دنيا جز رسوائى و خوارى نخواهد بود و در آخرت ما عذاب آتش سوزان را باو خواهيم چشانيد و ميگوئيم اين براى استحقاقى است كه بدست خود در دنيا براى خودت تهيّه و تدارك نمودى و پيش فرستادى و الا خداوند عادل است كسيرا بدون استحقاق عذاب نميكند با آنكه اگر بخواهد بدون سبب بنده‌ئى را مخلّد در جهنّم نمايد ظلم بسيار نموده و خدا هيچ ظلم نميكند چه رسد بآنكه العياذ باللّه بسيار ظلم كننده باشد ..

وَ مِن‌َ النّاس‌ِ مَن‌ يُجادِل‌ُ فِي‌ اللّه‌ِ بِغَيرِ عِلم‌ٍ وَ لا هُدي‌ً وَ لا كِتاب‌ٍ مُنِيرٍ «8»

تفسير ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌در‌ آيه سوّم‌ بيان‌ شد فقط تفاوت‌ ‌اينکه‌ دو ‌آيه‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ آيه سوّم‌ مي‌فرمايد: «وَ يَتَّبِع‌ُ كُل‌َّ شَيطان‌ٍ مَرِيدٍ» و ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ مي‌فرمايد:

(وَ لا هُدي‌ً وَ لا كِتاب‌ٍ مُنِيرٍ): ‌که‌ هيچگونه‌ مدركي‌ ندارند، هيچ‌ يقيني‌ و هيچ‌ كتاب‌ آسماني‌ ‌در‌ دست‌ ندارند و هادي‌ ندارند.

]

(آیه 8)- باز هم مجادله به باطل: در اینجا نیز سخن از مجادله کنندگانی است که پیرامون مبدء و معاد به جدال بی‌پایه و بی‌اساس می‌پردازند.

نخست می‌گوید: «گروهی از مردم کسانی هستند که در باره خدا بدون هیچ علم و دانش و هدایت و کتاب روشنی به مجادله بر می‌خیزند» (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ).

در حقیقت بحث و جدال علمی در صورتی می‌تواند ثمر بخش باشد که متکی به یکی از این دلائل گردد. عقل یا کتاب یا سنّت.

جمله «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ» درست همان تعبیری است که در آیه سوم گذشت. و ظاهرا آیه گذشته ناظر به حال پیروان گمراه و بی‌خبر است در حالی که این آیه ناظر به رهبران این گروه گمراه می‌باشد.