آیه 7 سوره شعراء

أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ «7»

بعد از آن بر سبيل تذكر نعمت مى‌فرمايد:

أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ‌: آيا نمى‌نگرند مكذبان و نگاه نمى‌كنند بسوى زمين كه به محض قدرت، كَمْ أَنْبَتْنا فِيها: چقدر رويانيديم در آن بعد از مردگى و افسردگى آن، مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ‌: از هر صنف گياه كه نيكو و پسنديده است‌

«1». تفسير منهج الصادقين، ج 6، ص 431، چاپ كتابفروشى اسلاميّه.

جلد 9 - صفحه 397

و بسيار با منفعت، يعنى هر نباتى كه نيكو و پر منفعت است. ذكر اين صفت در اينجا به جهت آنست كه متضمن زيادتى دلالت است بر قدرت. پس مراد نبات، مقيد باشد نه مطلق؛ و ممكن است كه مراد مطلق گياه باشد. و بنابراين ايراد اين صفت بعد از آن، جهت تنبيه باشد بر آنكه هيچ نباتى نيست مگر كه در آن فايده‌اى مندرج است يا تنها يا با غير خود، زيرا فعل حكيم نباشد مگر براى غرض صحيح و فايده بليغ، اگرچه بندگان از آن غافل باشند. «1»

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

طسم «1» تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ «2» لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلاَّ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ «3» إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعِينَ «4»

وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلاَّ كانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ «5» فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَأْتِيهِمْ أَنْبؤُا ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ «6» أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ «7» إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ «8» وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ «9»

ترجمه‌

اين آيتهاى كتاب واضح كننده است‌

شايد تو باشى هلاك كننده خودت را از براى آنكه نشوند مؤمنان‌

اگر خواهيم فرو فرستيم بر آنها از آسمان علامتى پس گردد گردنهاشان براى آن افتادگان‌

و نميآيد آنها را هيچ ذكرى از خداى بخشنده، تو پديد آورده شده مگر آنكه باشند از آن روى گردانندگان‌

پس بتحقيق تكذيب نمودند پس زود باشد كه بيايد آنها را خبرهاى آنچه بودند كه بآن استهزاء ميكردند

آيا و نگاه نكردند بزمين كه چه قدر رويانديم در آن از هر صنفى نيكو

همانا در اين هر آينه آيتى است و نباشند بيشترشان گروندگان‌

و همانا پروردگار تو هر آينه او است تواناى مهربان.

تفسير

در مجمع از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه چون طسم نازل شد پيغمبر صلى اللّه عليه و اله فرمود كه طاء طور سينا و سين اسكندريه و ميم مكه است و قمى ره فرموده طسم از حروف اسم اعظم خدا است و در معانى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه طسم معناى آن انا الطّالب السّميع المبدى المعيد است و تحقيق حقيق راجع بفواتح السور در اول سوره بقره گذشت و نيز نقل شده كه طاء اشاره بشجره طوبى و سين كنايه از سدرة المنتهى و ميم خطاب بمحمد مصطفى صلّى اللّه عليه و اله و سلّم است‌

جلد 4 صفحه 97

و بعيد نيست چون فرموده اين آيات كتاب مبين است كه بيان كننده معارف و احكام است و صدق آن واضح است و پس از آن پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم را مخاطب قرار داده و براى تسليت خاطرش فرموده جاى اين احتمال هست كه تو خود را بهلاكت اندازى و بكشى براى آنكه اهل مكه ايمان بآن نميآورند چرا اين اندازه خود را بمشقّت مياندازى ما اگر بخواهيم آنها مجبور بايمان شوند نازل مينمائيم بر آنها از آسمان علامت عذاب يا اثر شگفت‌آورى را كه گردنهاى گردنكشان در برابر آن بزير آيد و همه آنها قهرا مطيع و منقاد گردند ولى ما ميخواهيم آنها آشنا بوظائف خود شوند و از روى علم و معرفت عبادت و بندگى كنند و باراده و اختيار از معاصى اجتناب نمايند تا مستحق بهشت شوند لذا بتدريج آياتى براى تذكّر آنها ميفرستيم ولى مع الأسف نيامد نزد آنها هيچ آيات قرآن تازه واردى كه موجب تذكر آنها باشد در صورت توجه از طرف خداوند رحمن مگر آنكه آنها از آن رو گردان شدند و نسبت خضوع بأعناق با آنكه صفت خود آنها است يا براى ظهور اين صفت از آنها در اعناق است يا از اعناق رؤساء و گردنكشان آنها اراده شده يا مراد انكسار و افتادگى اعناق است و چون جزء آنها است با آن معامله ذوى العقول در جمع شده و در چند روايت از ائمه اطهار عليهم السلام كلمه آيه بعلائم حتمى ظهور صاحب الامر عليه السّلام از قبيل صيحه آسمانى و توقف خورشيد در نيمه روز و خروج روى و سينه‌ئى از قرص آن و نداى منادى از آسمان با صوت عالمگير همه براى بشارت بظهور آنحضرت بأسم و رسم و امر به تبعيّت از او كه جاى شك و شبهه براى احدى باقى نماند و اعناق معاندين خاضع شود منطبق گشته و آيه شريفه با آن واقعه تطبيق شده است در هر حال كفار مكه تمام آيات سابقه و لاحقه را تكذيب نمودند و بآن اكتفا ننمودند بلكه مسخره و استهزاء هم كردند لذا خداوند فرموده در آتيه نزديكى بآنها معلوم خواهد شد و خبردار ميشوند كه حق با كه بوده و چه كتابى قابل تصديق و تعظيم است و چه كس لايق استهزاء و تخفيف و بر بيشتر از آنها امر در دنيا مكشوف گرديد و ببقيّه در آخرت مكشوف خواهد شد و باز براى متذكر شدن آنها بنعمت و قدرت الهى فرموده آيا نظر ننمودند بزيادى ميوه‌هاى گوناگون و گلهاى‌

جلد 4 صفحه 98

رنگارنگ كه ما در زمين براى آنها رويانديم و دلالت بر قدرت تامّ و نعمت عامّ ما دارد و خوب و پسنديده و پر فائده است چون زوج در اين مقامات بر صنف اطلاق ميشود و از كريم در اين موارد حسن و صفا و كثرت نفع اراده ميگردد و آنها بجاى حق شناسى ناسپاسى كردند و بيشتر آنها بآيات ما ايمان نياوردند با آنكه دلالت اين صنع بر وجود صانع حكيم قادر تواناى ارجمند مهربان واضح و آشكار است و لذا با آنكه ميتواند بزودى از آنها انتقام بكشد مجازات آنها را بروز جزاى مقدّر در دنيا يا آخرت انداخته و تعجيل در عقوبت نفرموده است.

أَ وَ لَم‌ يَرَوا إِلَي‌ الأَرض‌ِ كَم‌ أَنبَتنا فِيها مِن‌ كُل‌ِّ زَوج‌ٍ كَرِيم‌ٍ «7»

آيا نگاه‌ نمي‌كنيد ‌به‌ سوي‌ صفحه‌ زمين‌ ‌که‌ چه‌ بسيار رويانيديم‌ ‌در‌ ‌آن‌ زمين‌، ‌از‌ ‌هر‌ چيزي‌ جفت‌، نر و ماده‌، نيكو و پاكيزه‌.

أَ وَ لَم‌ يَرَوا إِلَي‌ الأَرض‌ِ سير ‌در‌ اطراف‌ زمين‌ و آنچه‌ روي‌ زمين‌ ‌است‌ و حيوانات‌ و نباتات‌ و جمادات‌ ‌که‌ خداوند متعال‌ ‌به‌ قدرت‌ كامله ‌خود‌ مي‌فرمايد:

كَم‌ أَنبَتنا فِيها مِن‌ كُل‌ِّ زَوج‌ٍ كَرِيم‌ٍ. اشكال‌: انسان‌ و حيوانات‌ و جمادات‌ داخل‌ ‌در‌ انبات‌ نيست‌ فقط نباتات‌ ‌است‌، مورد ‌اينکه‌ ‌آيه‌. جواب‌: تمام‌ اينها ‌از‌ همين‌ خاك‌ و زمين‌ توليد ‌شده‌.

«اما انسان‌» ‌که‌ مي‌فرمايد: وَ اللّه‌ُ أَنبَتَكُم‌ مِن‌َ الأَرض‌ِ نَباتاً (سوره‌ نوح‌ ‌آيه‌ 16) و همچنين‌ جميع‌ انواع‌ حيوانات‌ ‌از‌ طيور و انعام‌ و سباع‌ و وحوش‌ و هوام‌ كلا ‌از‌ زمين‌ و همين‌ خاك‌ توليد و اخراج‌ و انبات‌ ‌شده‌ و ‌کل‌ جمادات‌ ‌از‌ جواهرات‌ و فلزات‌ و معادن‌ و ‌از‌ قدرت‌ كامله‌ تمام‌ اينها ‌را‌ نر و ماده‌ قرار داده‌ ‌تا‌ مثل‌ ‌خود‌ توليد كنند و ثمره‌ دهند. نظر كنيد ‌در‌ نباتات‌: ‌تا‌ نر و ماده‌ ‌آن‌ ها بهم‌ نرسند، ثمر نمي‌دهند و ثمرات‌ ‌آنها‌ ‌هم‌ هسته‌ و دانه‌ و تخم‌ دارند ‌که‌ ‌از‌ ‌آنها‌ توليد مثل‌ مي‌شود. ‌ يا ‌ بايد پيوند كنند ماده‌ ‌را‌ ‌به‌ نر، ‌تا‌ ثمر دهد و هكذا ‌در‌ حيوانات‌: ‌ يا ‌ زايش‌ دارند ‌ يا ‌ تخم‌ و ‌از‌ ‌آنها‌ توليد مثل‌ مي‌شود. آنهم‌ تخم‌ و دانه‌ بايد ‌از‌ نر و ماده‌ ‌باشد‌.

و تعبير ‌به‌ كريم‌: مفسرين‌ وجوهي‌ گفتند، بعضي‌ گفتند بمعني‌ حسن‌ ‌است‌. بعضي‌

جلد 14 - صفحه 7

گفتند بمعني‌ نافع‌ ‌است‌، بعضي‌ گفتند بمعني‌ محمود ‌است‌، بعضي‌ گفتند خوش‌ طعم‌ و لذيذ ‌است‌، بعضي‌ گفتند مراد انسان‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اگر‌ سعادتمند شد كريم‌ ‌است‌ و ‌اگر‌ اهل‌ شقاوت‌ شد لئيم‌ ‌است‌ و بالجمله‌ تمام‌ موافق‌ حكمت‌ و مصلحت‌ ‌است‌ و بجا و ‌به‌ موقع‌ و داراي‌ نفع‌ ‌ يا ‌ دافع‌ ضرر ‌است‌.

تنبيه‌: تعبير ‌به‌ ارض‌ ‌براي‌ اينكه‌ ملائكه‌ نر و ماده‌ ندارند و توليد و تناسل‌ ‌در‌ ‌آنها‌ نيست‌ ‌اگر‌ چه‌ حكماء گفتند «‌کل‌ ممكن‌ زوج‌ تركيبي‌». غاية الامر مركبات‌ سه‌ قسم‌ ‌است‌: تركيب‌ خارجي‌، تركيب‌ ذهني‌، تركيب‌ عقلي‌. اما تركيب‌ خارجي‌ ‌در‌ اجسام‌ ‌از‌ نباتات‌ و جمادات‌ و حيوانات‌ و انسان‌، اما تركيب‌ ذهني‌ ‌در‌ انواع‌ و اجناس‌ ‌که‌ مركب‌ ‌از‌ جنس‌ و فصل‌ ‌است‌. و اما تركيب‌ عقلي‌ ‌در‌ مجردات‌ ‌که‌ مركب‌ ‌از‌ وجود و ماهيت‌ ‌است‌، فقط بسيط ‌من‌ جميع‌ الجهات‌ ذات‌ اقدس‌ ربوبي‌ ‌است‌ ‌که‌ صرف‌ الوجود و بحت‌ الوجود و محض‌ الوجود ‌است‌.

]

(آیه 7)- زوجیت در گیاهان: در آیات گذشته سخن از اعراض کافران، از آیات تشریعی یعنی قرآن مجید بود و در اینجا سخن از اعراض آنها از آیات تکوینی و نشانه‌های خدا در پهنه آفرینش است، آنها نه تنها، گوش جان خود را بر سخنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می‌بستند، بلکه چشمهای خود را نیز از دیدن نشانه‌های حق در اطراف خود محروم می‌ساختند.

نخست می‌گوید: «آیا آنها به زمین نگاه نکردند چه بسیار گیاهان از انواع مختلف، نر و ماده، زیبا و جالب و پر فایده در آن آفریدیم» (أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ).