آیه 58 سوره زخرف

وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلاَّ جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ (58)

وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيْرٌ: آيا خدايان ما بهترند، أَمْ هُوَ: يا عيسى، هر گاه او گيرانه جهنم باشد الهه ما نيز با او باشند، ما ضَرَبُوهُ لَكَ‌: نزدند آن مثل را براى تو، إِلَّا جَدَلًا: مگر براى خصومت و ستيزگى نمودن نه براى تميز حق از باطل، بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ‌: بلكه ايشان گروهيند در جميع احوال مخاصمه كنند و

«1» سوره انبياء، آيه 98.

جلد 11 - صفحه 487

حريص بر لجاجت، چه مراد حق تعالى بتان هستند نه غير، و اينها مغالطه كنند.

و نيز در آيه لفظ «ما تعبدون» ذكر شده و «ما» براى غير ذوى العقول باشد، پس شامل حضرت عيسى و عزير نخواهد بود.

تتمه:

در كافى- ابو بصير روايت نموده كه روزى در خدمت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله امير المؤمنين عليه السلام وارد شد، حضرت به او فرمود: تو شبيهى به عيسى بن مريم، اگر نبود به جهت طايفه‌اى از امت من كه بگويند در حق تو آنچه گفتند طايفه از نصارى در حق عيسى بن مريم، هر آينه مى‌گفتم در حق تو قولى كه سبب شود بر آنكه اگر تو عبور كنى در ميان مردم، خاك قدم تو را بردارند به آن تبرك جويند. پس دو نفر از اعراب‌ «1» و جمعى از قريش در غضب شدند از اين كلام حضرت و گفتند: راضى نشد اين مرد از براى ابن عم خود مگر آنكه مثل زد براى او به عيسى بن مريم؛ پس آيه شريفه نازل شد: «و لما ضرب بن مريم مثلا اذا قومك منه يصدون». «2»

فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِينَ (55) فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلاً لِلْآخِرِينَ (56) وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلاً إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ (57) وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلاَّ جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ (58) إِنْ هُوَ إِلاَّ عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلاً لِبَنِي إِسْرائِيلَ (59)

وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْكُمْ مَلائِكَةً فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ (60)

ترجمه‌

پس چون بخشم آوردند ما را انتقام كشيديم از آنها پس غرق كرديمشان همگى‌

پس قرار داديمشان پيش قدم و قصّه عبرت آور براى آيندگان‌

و چون زده شد به پسر مريم مثلى آنگاه قوم تو از آن بخنده درآيند

و گفتند آيا خدايان ما بهترند يا او نزدند آن مثل را براى تو مگر براى جدل بلكه آنها گروهى دشمنى كنندگانند

نيست او مگر بنده‌ئى كه انعام كرديم بر او و قرار داديم او را موجب عبرت براى بنى اسرائيل‌

و اگر بخواهيم هر آينه قرار ميدهيم بجاى شما فرشتگانى را در زمين كه جانشين باشند.

تفسير

گفته‌اند خداوند در تعقيب آيات سابقه فرموده است پس چون فرعون و اتباعش از كثرت عصيان ما را بخشم و غضب درآوردند از آنها انتقام كشيديم و همه را غرق نموديم پس قرار داديم آنها را پيش قدمان بجهنّم كه حالشان موجب عبرت و نصيحت آيندگان باشد چون واقعه عجيبه شگفت‌آور را مثل گويند ولى در كافى و توحيد از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه در تفسير اين آيه فرمود خداوند تبارك و تعالى متأسّف نميشود مانند تأسّف ما ولى او خلق فرمود اوليائى براى خود كه متأسف ميشوند و خوشنود ميگردند و خداوند رضا و سخط ايشانرا رضا و سخط خود خوانده چون آنان دعاة الى اللّه و ادلّاء بر او هستند لذا باين مقام رسيدند و خداوند فرموده كسيكه بولىّ من اهانت نمايد با من مبارزه نموده و اعلان جنگ داده و فرموده اطاعت پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم اطاعت من و بيعت با او بيعت با خدا است رضا و غضب هم از اين قبيل است و هر چه شبيه اين دو باشد از احوال نميشود بخدا نسبت‌

جلد 4 صفحه 610

داد اگر اسف و غضب براى خالق دست دهد تغيّر در او روى داده و اگر در او تغيّر روى دهد مأمون از آن نميشود كه روزى فنا براى او روى دهد و با اينحال فرقى بين خالق و خلق باقى نميماند خدا مبرّى از اين قول است حقير عرض ميكنم علاوه بر آنچه از فرمايش امام عليه السّلام مختصرا نقل شد اسف خشم مقرون بحزن است كه نسبت آن بخدا بهيچ وجه سزاوار نيست لذا بايد گفت مراد تأسف حضرت موسى و هارون و ساير اهل ايمان است كه خدا بخود نسبت داده بتقريبى كه امام عليه السّلام بيان فرموده است و نيز گفته‌اند چون آيه شريفه انّكم و ما تعبدون من دون اللّه حصب جهنّم نازل شد مشركين قريش برآشفتند و بعضى از آنها گفتند اگر خدايان ما فروزينه آتش جهنّم باشند عيسى بن مريم هم كه محمّد او را تطهير و تقديس نموده بايد بسوزد چون او گفته تمام شما با معبودهاتان در جهنّميد و سايرين از خوشحالى ضجّه كشيدند كه محمّد محكوم شد و گفتند خدايان ما بهتر از مسيح نيستند وقتى او فروزينه جهنّم باشد آنها هم باشند و خداوند از اعتراض آنها جواب فرموده كه اين مثلى كه آنها براى حضرت عيسى زدند و اشكالى كه كردند نيست مگر از باب جدال و خصومت چون خودشان ميدانند كه روى سخن خدا با آنها بوده نه نصارى كه مسيح را پسر خدا يا شريك او ميدانند و نيز ميدانند كه لفظ ما در غير ذوى العقول استعمال ميشود و از آيه استفاده شركت مسيح و عزير و ملائكه در عذاب باعتبار آنكه هر يك معبود جمعى هستند نميشود نبود عيسى عليه السّلام مگر بنده‌ئى از بندگان ما كه مشمول انعام ما گرديد و ما او را مثل و موجب شگفت و عبرت براى بنى اسرائيل قرار داديم كه بى‌پدر بدنيا آمد و قدرت ما از اينها بالاتر است اگر بخواهيم تمام شما را نابود ميكنيم و از شما كه بنى آدميد ملائكه را در زمين خليفه و جانشين مينمائيم و بنابر اين كلمه من در منكم براى بدليّت و يصدّون بمعناى يضجّون است و بعضى يصدّون بضمّ صاد قرائت نموده‌اند و بنابر اين معنى آنستكه آنگاه قوم تو از جهت آنمثل اعراض از حقّ مينمايند ولى از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم در اين آيه نقل شده كه صدود در عربيّت خنده است و بعضى گفته‌اند وقتى آيه انّ مثل عيسى عند اللّه كمثل آدم خلقه من تراب نازل شد مشركين تصوّر كردند پيغمبر اسلام ميخواهد تمام معتقدات نصارى را در باره حضرت عيسى تصديق نمايد لذا

جلد 4 صفحه 611

خوشحال شدند و ضجّه كشيدند و گفتند اگر بنا باشد عبادت غير خداوند بزرگ جائز باشد خدايان ما هم قابل پرستش و ستايشند و بايد سؤال نمود آيا آنها بهترند يا عيسى براى پرستش و خداوند جواب فرموده كه آنها باين مثل بر تو اعتراض ننمودند مگر براى مجادله و خصومت و الّا خودشان هم ميدانند كه تو عبادت عيسى را تجويز ننمودى و بيش از اين در باره او گفته نشد كه او بنده‌ئى بود مورد انعام و اعظام ما واقع شد تا آخر آنچه ذكر شد ولى مستفاد از آنچه در مجمع از امير المؤمنين عليه السّلام و در كافى از ابو بصير و در مناقب از پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و در تهذيب از امام صادق و قمى ره از سلمان فارسى ره نقل نموده آنستكه يكروز پيغمبر صلى اللّه عليه و اله با جمعى از قريش نشسته بود فرمود داخل ميشود از اين در مرديكه شبيه‌ترين خلق است بعيسى بن مريم پس امير المؤمنين عليه السّلام داخل شد و مردم خنديدند و پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم فرمود چنانچه بعضى از مردم در محبّت عيسى عليه السّلام افراط نمودند و هلاك شدند و بعضى تفريط كردند و با او عداوت ورزيدند و بهلاكت رسيدند و بعضى ميانه‌روى نمودند و نجات يافتند مثل على عليه السّلام هم در اين امّت از اين قرار است اگر بملاحظه آن نبود كه امّت من در باره او قائل شوند بآنچه امّت عيسى عليه السّلام در باره او قائل شدند ميگفتم سخنى را كه مردم خاك قدم على را بردارند و بآن تبرّك جويند و بزرگان قريش از اين بيان رنجيدند و بعضى خنديدند و گفتند محمد راضى نشد كه مثلى بزند براى پسر عمّش جز بعيسى بن مريم قسم بخدا بتهاى ما بهترند از او براى تبرّك جستن پس اين آيه نازل شد كه دلالت دارد بر اين واقعه و جواب خداوند از آنها كه به پيغمبر فرموده اعتراض آنها باين مثل تو فقط از راه دشمنى و جدال است و الّا خودشان هم فضل او را ميدانند و كرامت او را از بدو تولّد تاكنون نزد خدا مشاهده نموده‌اند و مع الوصف او بنده‌ئى است كه مشمول انعام ما واقع شده و ما او را در اين امّت مثل براى عيسى قرار داديم در بنى اسرائيل و اگر بخواهيم از شما بنى هاشم جمعى را مانند ملائكه معصوم از گناه قرار ميدهيم كه جانشين و خليفه ما باشند در زمين آنچه ذكر شد بنظر حقير حاصل جمع بين روايات و از جهاتى با ظاهر آيات شريفه مناسب‌تر است از دو قولى كه از مفسّرين نقل شد و تقريب آن باين نحو از خصائص اين تفسير است و در سوره انفال بعضى از اين‌

جلد 4 صفحه 612

روايات ذيل آيه شريفه و ما كان اللّه ليعذّبهم و انت فهيم و آيه بعد از آن ذكر و اجمالا نامى از معترضين برده شد و اللّه تعالى اعلم بحقائق الامور.

وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيرٌ أَم‌ هُوَ ما ضَرَبُوه‌ُ لَك‌َ إِلاّ جَدَلاً بَل‌ هُم‌ قَوم‌ٌ خَصِمُون‌َ (58)

و گفتند آيا آلهه ‌ما بهتر هستند ‌ يا ‌ ‌او‌ ضرب‌ مثل‌ نكردند ‌از‌ ‌براي‌ تو مگر ‌از‌ روي‌ جدل‌ بلكه‌ اينها قومي‌ هستند ‌که‌ ‌با‌ ‌شما‌ مخاصمه‌ و عداوت‌ ميورزند.

‌در‌ مرجع‌ ضمير «ام‌ ‌هو‌» بسيار گفتند ‌که‌ ‌إبن‌ مريم‌ حضرت‌ عيسي‌ ‌است‌ ‌يعني‌ أَ آلِهَتُنا خَيرٌ أَم‌ هُوَ اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ اصنام‌ ‌ما بهتر ‌از‌ عيسي‌ هستند ‌که‌ استفهام‌ تقريريست‌ ‌يعني‌ البته‌ اصنام‌ و الهه‌ ‌ما بهتر ‌از‌ عيسي‌ هستند زيرا عيسي‌ يك‌ فردي‌ ‌است‌ مثل‌ ساير افراد بشر چنانچه‌ ساير افراد لياقت‌ الوهيت‌ ندارند عيسي‌ ‌هم‌ مثل‌ ‌آنها‌.

جواب‌: ‌آنها‌ اينكه‌ اصنام‌ ‌شما‌ ‌هم‌ يك‌ فلزي‌ ‌است‌ ‌ يا ‌ چوبي‌ ‌است‌ مثل‌ ساير فلزات‌ و چوب‌ها چنانچه‌ ساير فلزات‌ و چوبها لياقت‌ الوهيت‌ ندارند اصنام‌ ‌شما‌ ‌هم‌ لياقت‌ ندارد ‌با‌ اينكه‌ عيسي‌ ‌هم‌ شعور و ادراك‌ و حس‌ و حركت‌ داشت‌ اصنام‌ ‌شما‌ نه‌ شعور نه‌ ادراك‌ نه‌ حس‌ نه‌ حركت‌ دارند البته‌ انسان‌ اشرف‌ ‌از‌ ساير جمادات‌ و نباتات‌ و حيوانات‌ ‌است‌. بعضي‌ گفتند مرجع‌ ضمير «ام‌ ‌هو‌» امير المؤمنين‌ ‌يعني‌ چرا پيغمبر ‌علي‌ ‌را‌ شبيه‌ عيسي‌ قرار داد ‌که‌ بعضي‌ معتقد ‌به‌ ‌او‌ و بعضي‌ ديگر منكر چرا شبيه‌ اصنام‌ ‌ما قرار نداد ‌که‌ بعضي‌ مثل‌ ‌ما معتقد ‌به‌ الوهيت‌ ‌آنها‌ و بعضي‌ منكر جواب‌: اولا آلهه ‌شما‌ مردم‌ ‌در‌ حق‌ ‌آنها‌ دو فرقه‌ هستند مشركين‌ قائل‌ ‌به‌ الوهيت‌

جلد 16 - صفحه 46

‌آنها‌ و ‌غير‌ ‌آنها‌ قائل‌ ‌به‌ اينكه‌ يك‌ فلزي‌ و چوبي‌ ‌که‌ ‌به‌ دست‌ ‌خود‌ تراشيده‌ايد بيشتر نيستند و حضرت‌ عيسي‌ سه‌ فرقه‌ حد افراط و تفريط و اقتصاد چنانچه‌ بيان‌ شد و ‌در‌ حق‌ ‌علي‌ ‌هم‌ سه‌ فرقه‌ شدند و ثانيا عيسي‌ بعقيده‌ پيغمبر (ص‌) پيغمبر اولو العزم‌ ‌بود‌ و روح‌ اللّه‌ ‌بود‌ و صاحب‌ معجزات‌ ‌با‌ هرات‌ مثل‌ احياء موتي‌ و ابراء اكمه‌ و ابرص‌ و ‌غير‌ اينها ‌بود‌ اما اصنام‌ ‌شما‌ هيچ‌ گونه‌ آثاري‌ ‌از‌ ‌آنها‌ صادر نشد و پيغمبر مي‌خواهد بفرمايد ‌که‌ مقام‌ ‌علي‌ (ع‌) مثل‌ انبياء اولو العزم‌ بلكه‌ افضل‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ‌است‌ نه‌ مثل‌ جماد بي‌شعور بي‌ادراك‌.

ما ضَرَبُوه‌ُ لَك‌َ إِلّا جَدَلًا مجادله‌ مكابرة ‌است‌ ‌براي‌ ابطال‌ حق‌ و اثبات‌ باطل‌ مثل‌ ساير كفريات‌ ‌آنها‌ ‌که‌ نسبت‌ سحر و كذب‌ و افتراء بحضرتش‌ مي‌دادند.

بَل‌ هُم‌ قَوم‌ٌ خَصِمُون‌َ ‌از‌ روي‌ دشمني‌ ‌که‌ ‌با‌ پيغمبر داشتند ‌اينکه‌ نوع‌ مزخرفات‌ ‌را‌ مي‌گفتند و الا اندازه‌اي‌ شعور داشتند و حقائق‌ ‌را‌ درك‌ مي‌كردند لكن‌ قول‌ اول‌ اقرب‌ ‌به‌ نظر مي‌آيد بقرينه آيه ‌بعد‌ ‌که‌ مي‌فرمايد:

]

(آیه 58)- سپس «گفتند: آیا خدایان ما بهتر است یا او [مسیح]»؟ (وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ).

ولی بدان آنها حقیقت را می‌دانند «و این مثل را جز از روی جدال برای تو نزده‌اند» (ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا).

«بلکه آنها گروهی کینه توز و پرخاشگرند»، و برای جلوگیری از حق به باطل متوسل می‌شوند (بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ).

ج4، ص378