آیه 56 سوره اسراء

قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحْوِيلاً (56)

«1» تفسير برهان جلد 2، صفحه 424.

جلد 7 - صفحه 398

پس از آن خطاب مى‌فرمايد پيغمبر را:

قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ‌: بگو به اين مشركين بخوانند وقت ضرر آن را كه گمان مى‌كردند الهه خود غير از ذات احديت، تا رفع كند آن ضرر را از شما، تا تغيير دهند آن حالت را به حالت ديگر غير آن. فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ‌: پس مالك نيستند و توانائى ندارند رفع كنند و برطرف نمايند ضرر را، مانند مرض و فقر و قحط و بلا و آفت را. وَ لا تَحْوِيلًا: و نه تبديل دادن حالتى را كه خوش نداريد به حالتى كه دوست داريد.

مراد از اين الهه، ملائكه و عيسى و عزير بودند كه مشركين ايشان را به گمان باطل خود الهه پنداشتند. خداى متعال در اين آيه شريفه بيان فرمايد كه نزد بلا و محنت، ايشان را بخوانيد براى رفع آن سختى، تا محقق يابد كه آنها بالاستقلال ابدا توانائى ندارند، و كسى بدين صفت باشد، البته مستحق الوهيت نباشد، پس چگونه آنها را پرستش كنيد.

وَ قُلْ لِعِبادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبِيناً (53) رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ وَ ما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلاً (54) وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلى‌ بَعْضٍ وَ آتَيْنا داوُدَ زَبُوراً (55) قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحْوِيلاً (56) أُولئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلى‌ رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَ يَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ يَخافُونَ عَذابَهُ إِنَّ عَذابَ رَبِّكَ كانَ مَحْذُوراً (57)

ترجمه‌

و بگو به بندگان من بگويند آنچه آن خوبتر است همانا شيطان فساد ميكند ميان آنها همانا شيطان باشد مر آدمى را دشمنى آشكار

پروردگار شما داناتر است بشما اگر بخواهد رحمت كند شما را و اگر بخواهد عذاب كند شما را و نفرستاديم تو را بر آنها كار گذار

و پروردگار تو داناتر است بكسانيكه در آسمانها و زمينند و بتحقيق فضيلت داديم بعضى از پيغمبران را بر بعضى و داديم داود را زبور

بگو بخوانيد آنانرا كه گمان كرديد جز او پس متمكّن نيستند دفع ضرر را از شما و نه تغييرى را

آنگروه آنانند كه ميخوانند ميجويند بسوى پروردگارشان وسيلتى را هر كدامشان كه نزديكترند و اميدوارند برحمت او و مى‌ترسند از عذاب او همانا عذاب پروردگار تو باشد حذر كرده شده.

تفسير

- خداوند دستور فرمود به پيغمبر خود كه به بندگان مؤمنش كه بلوازم بندگى عمل ميكنند بفرمايد بگويند در مقابل بندگانش كه بلوازم بندگى رفتار نميكنند و پيرو شيطانند كلمه و كلام و جمله و جملات بهتر و ملايم‌تر و پسنديده‌ترى را يعنى سخنى نگويند كه موجب مزيد عداوت و انزجار و تمرّد و استكبار آنها گردد بلكه سخنى بگويند كه موجب تأليف قلوب آنان باسلام باشد چون شيطان در كمين است كه برانگيزاند فتنه و فساد را در بين بنى آدم و گاه باشد كه يك سخن ناهنجار را دست آويز نموده شر بزرگى بر پا نمايد و براى تذكّر بنى آدم مكرّر تصريح بعداوت ديرينه شيطان با ايشان شده كه نامش در نظر باشد و از شرش در حذر باشند و محتمل است مراد از الّتى هى احسن آيه بعد باشد يعنى بگو بگويند بندگان صالح من به بندگان فاجر كه خداوند داناتر است از هر كس باحوال بندگانش اگر بخواهد رحمت ميكند و اگر بخواهد عذاب ميكند آنها را و نگويند شما مستحقّ عذابيد چون اين موجب تهييج عداوت آنها و يأسشان از رحمت حقّ‌

جلد 3 صفحه 368

ميشود با آنكه خاتمه امر آنها معلوم نيست بر احدى جز خداوند كه بخير است يا بشرّ و بنابراين آيه بعد بيان و تفسير الّتى هى احسن است و جمله انّ الشيطان ينزغ بينهم تا آخر آيه اوّل معترضه ميباشد و محتمل است آيه دوّم مستقلّ بافاده باشد براى اثبات خوف و رجاء و بيان آنكه رحمت بفضل الهى و عذاب بعدل او است و اين اظهر است و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم موكّل اعمال آنها نيست و نميتواند ايمان را باجبار در دلهاى آنها وارد نمايد و نبايد بنمايد وظيفه او فقط بشارت و انذار است و جز اين مسئوليّتى ندارد و خداوند داناتر است از هر كس بمراتب استعداد و قابليت اهل آسمانها و زمين از ملائكه و انبياء و اولياء و غيرهم پس جاى تعجّب نيست از آنكه يتيم ابو طالب صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بمقام قاب قوسين اوادنى برسد و بعضى از پيغمبران الوا العزم باشند مانند نوح و ابراهيم و عيسى و موسى و محمّد عليه و اله و عليهم السلام و بعضى رسول و بعضى نبى بر حسب استعداد و قابليت خودشان چنانچه در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه سادات انبياء و مرسلين پنج نفرند كه بوجود ايشان وحى الهى دور ميزند و الوا العزمند يعنى بعزم ثابت كوشش در امر او نمودند و اسامى شريفه را ذكر فرموده و در علل از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه خداوند تعالى فضيلت داد پيغمبران مرسل را بر ملائكه مقرّبين و فضيلت داد مرا بر تمام انبياء و مرسلين و فضيلت بعد از من براى تو است اى على و براى ائمه از اولاد تو و همانا ملائكه خدّام ما و خدام دوستان مايند سلام اللّه عليهم اجمعين و تخصيص حضرت داود و كتاب زبور بذكر شايد براى آن باشد كه در زبور تصريح بمقام خاتميت پيغمبر آخر الزمان شده و آنكه دين او عالمگير و باقى خواهد ماند تا قيامت بر پا شود و شايد اشاره بآن باشد كه فضيلت او بداشتن كتاب است نه بپادشاهى با آنكه الوا العزم هم نيست و در كتابش احكامى ذكر نشده بلكه مشتمل است بر ثناى الهى و موعظه و توصيف پيغمبر آخر الزمان و تعريف امّت او و غلبه دينش بر تمام اديان و گفته‌اند هر كتابيرا زبور گويند ولى علم بغلبه شده است براى كتاب داود عليه السّلام چنانچه فرقان هر فارق بين حقّ و باطلى است ولى غلبه پيدا كرده در قرآن و زبور بعد از تورية نازل شده با آنكه يهود قائل بودند بعد از تورية كتابى نازل نشده و باين مناسبت هم ممكن است مخصوص بذكر شده باشد و اخيرا پيغمبر اكرم مأمور شده است كه بفرمايد بكسانيكه براى خداوند

جلد 3 صفحه 369

شريك و نظير و پسر و دختر و امثال اينها را قائل شده‌اند مانند مسيح و عزير و ملائكه كه بخوانند آنها را براى بر آوردن حاجتشان تا بدانند كه هيچ پيغمبر مرسل و ملك مقرّبى بدون مشيت الهى قادر بر امرى نيست و نمى‌تواند دفع ضرر و جلب نفعى براى كسى كند و نه جاى آنرا تغيير دهد يعنى مثلا مرض و فقر و بلا را از جائى بجائى بى‌اذن خدا منتقل نمايد و ملائكه و انبياء و اولياء هر كدام قربشان بخدا بيشتر است بيشتر در صدد تحصيل وسيله تقرّب بخداوندند و عبادت و بندگى ميكنند و برحمت او اميدوار و از عذاب او ترسانند و بنابراين جمله ايّهم اقرب بدل است از فاعل يبتغون الى ربّهم الوسيله و غير آنها بايد متابعت و پيروى كنند و اقتداء ببزرگان خودشان نمايند در اطاعت و عبادت چون سزاوار و شايسته است كه تمام مردم حتى ملائكه و انبياء و اولياء از عذاب خداوند در ترس و بيم و حذر باشند براى احتمال قصور يا تقصيرى كه ممكن است در اداء وظيفه عبوديت براى ايشان روى دهد و منافات با عصمت ندارد بلكه مؤكّد آن است چون معصوم هم بايد بلطف الهى محفوظ از فتور و لغزش گردد و مسئوليتش زيادتر است ..

قُل‌ِ ادعُوا الَّذِين‌َ زَعَمتُم‌ مِن‌ دُونِه‌ِ فَلا يَملِكُون‌َ كَشف‌َ الضُّرِّ عَنكُم‌ وَ لا تَحوِيلاً (56)

بگو باين‌ مشركين‌ ‌که‌ بخوانيد كساني‌ ‌را‌ ‌که‌ گمان‌ ميكنيد ‌از‌ ‌غير‌ خداوند ‌پس‌ اينها مالك‌ نيستند برطرف‌ كنند ضرري‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌شما‌ ‌ يا ‌ تبديل‌ بنفع‌ كنند ‌ يا ‌ بديگر متوجه‌ كنند قُل‌ِ ادعُوا بكساني‌ ‌که‌ توجه‌ ‌آنها‌ ‌در‌ امور بغير ‌خدا‌ ‌باشد‌ ‌حتي‌ انبياء و ملائكه‌ چه‌ رسد برؤساء و كار فرماها و مشتري‌ و كاسب‌ و زن‌ و شوهر و كارفرما و

جلد 12 - صفحه 272

كارگر و قوه‌ و قدرت‌ و ماليه‌ و توانايي‌ ‌خود‌ ‌که‌ جامعش‌ الَّذِين‌َ زَعَمتُم‌ مِن‌ دُونِه‌ِ ‌است‌ سرتاسر ممكنات‌ ‌در‌ مقابل‌ مشيت‌ الهي‌ كوچكترند ‌از‌ اينكه‌ بتوانند كوچكترين‌ مضرتي‌ ‌از‌ ‌شما‌ دفع‌ كنند ‌ يا ‌ تغييري‌ دهند.

فَلا يَملِكُون‌َ كَشف‌َ الضُّرِّ عَنكُم‌ وَ لا تَحوِيلًا.

‌در‌ حديث‌ قدسي‌ ‌است‌

و عزتي‌ و جلالي‌ لاقطعن‌ امل‌ آمل‌ غيري‌ الحديث‌

(تو كار ‌خود‌ بخدا واگذار و دل‌ خوش‌ دار ‌که‌ رحم‌ ‌اگر‌ نكند مدعي‌ ‌خدا‌ بكند) مكرر تذكر داده‌ايم‌ ‌که‌ مقام‌ توكل‌ مولد ‌از‌ توحيد افعاليست‌ و مراتب‌ توحيد افعالي‌ چهار مرتبه‌ ‌است‌ «1» فقط بزبان‌ ولي‌ قلب‌ متوجه‌ بغير «2» قلب‌ ‌هم‌ معتقد لكن‌ راسخ‌ نيست‌ و نظر بغير ‌هم‌ دارد «3» اعتقاد راسخ‌ و قطع‌ نظر ‌از‌ ‌غير‌ و مقام‌ توكل‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ مرتبه‌ حاصل‌ مي‌شود «4» تفويض‌ صرف‌ خوديتي‌ ‌در‌ ‌خود‌ نبيند چه‌ رسد بغير و اسباب‌.

]

(آیه 56)- در این آیه باز سخن از مشرکان است و در تعقیب بحثهای گذشته به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می‌گوید: «به آنها بگو: معبودهایی را که غیر خدا شایسته پرستش می‌پندارید بخوانید، آنها نه قدرت دارند مشکلات و گرفتاریها را از شما برطرف سازند و نه دگرگونی در آن ایجاد کنند» (قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لا تَحْوِیلًا).

در حقیقت این آیه همانند بسیاری دیگر از آیات قرآن، منطق و عقیده مشرکان را از این راه ابطال می‌کند که پرستش و عبادت آلهه یا به خاطر جلب منفعت است یا دفع زیان، در حالی که اینها قدرتی از خود ندارند که مشکلی را برطرف سازند و نه حتی مشکلی را جابه‌جا کنند.

تعبیر به «الَّذِینَ» در این آیه بیانگر آن است که منظور همه معبودهای غیر اللّه نیست، بلکه معبودهایی همچون فرشتگان و حضرت مسیح (ع) و مانند آنهاست.