آیه 52 سوره زمر

أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (52)

أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا: آيا ندانستند، أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ‌: بدرستى كه خداى تعالى گشاده مى‌گرداند روزى را، لِمَنْ يَشاءُ: براى هر كه خواهد به محض‌

«1» منهج الصادقين (چ سوم- تهران) ح 8 ص 106.

جلد 11 - صفحه 256

تفضل و مشيت نه به جهت رفعت و استحقاق، وَ يَقْدِرُ: و تنگ مى‌نمايد روزى را براى هر كه خواهد بر وجه حكمت و مصلحت نه به جهت حقارت و مذلت، إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ‌: بدرستى كه در اين قبض و بسط هر آينه نشانه‌ها است بر كمال قدرت و اراده او، لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ‌: براى گروهى كه ايمان مى‌آورند به وحدانيت الهى و اعتقاد دارند به آنكه او است منعم حقيقى نه غير.

شأن نزول:

جماعتى از مشركين كه زنا و قتل و انواع مناهى از آنها صادر شده بود به حضرت عرض كردند: از ما گناهان عظيمه واقع شده و تو گوئى هر كه مشرك شود و خون ناحق ريزد خدا او را نيامرزد پس ما مسلمان نشويم مگر آنكه خدا ما را بيامرزد بعد از اسلام؛ آيه شريفه نازل شد:

فَأَصابَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِينَ (51) أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (52) قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (53) وَ أَنِيبُوا إِلى‌ رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (54) وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (55)

ترجمه‌

پس رسيد بآنها بديهاى آنچه كسب كردند و كسانيكه ستم كردند از اينها بزودى ميرسد بآنها بديهاى آنچه كسب كردند و نيستند آنها عاجز كنندگان‌

آيا ندانستند كه خدا فراخ ميگرداند روزى را براى هر كه بخواهد و تنگ ميگرداند همانا در اين هر آينه آيت‌ها است براى گروهى كه ايمان مى آورند

بگو اى بندگان من كه زياده روى نموديد بر ضرر خودتان نوميد نشويد از رحمت خدا همانا خدا ميآمرزد گناهان را تمامى همانا او آمرزنده مهربانست‌

و بازگشت كنيد بسوى پروردگارتان و انقياد نمائيد براى او پيش از آنكه بيايد شما را عذاب پس يارى كرده نشويد

و پيروى كنيد بهترين چيزى را كه فرستاده شد بسوى شما از پروردگارتان پيش از آنكه بيايد شما را عذاب ناگاه با آنكه‌

جلد 4 صفحه 504

شما ندانيد وقت آن را.

تفسير

خداوند متعال جزاى بد اعمال بد قارون و اتباع او را كه در گفتار تبعيت از او نمودند يا قول او را پسنديدند بآنها رسانيد و اينكه از جزاء ببد تعبير شده و ميشود براى ازدواج كلام يعنى جور بودن سخن است مانند و جزاء سيئة سيئة مثلها و از كفار قريش و امثال آنها هم كه در باره پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و اهل بيت اطهارش از هيچگونه ظلمى دريغ ننمودند انتقام خواهد كشيد و جزاء بد اعمال بدشان را در دنيا و آخرت بآنها خواهد رسانيد و آنان نميتوانند خدا را عاجز از اجراء مراد خود كنند و مقصود او را از او فوت نمايند چنانچه در مكه مبتلا بقحط و غلا شدند و در جنگ بدر بزرگانشان مقتول و اسير گشتند و صدق وعده خداوند ظاهر گرديد و عجب در آنست كه آنها امر توسعه و تضييق روزى را بدست خدا ميدانستند و با وجود اين بمال و جاه خودشان مغرور و از ياد خدا غافل ميشدند و اظهارات سابقه را مينمودند كه ما بدانش خودمان ثروت‌مند شديم با آنكه خداوند بر حسب مصلحت بندگان را غنى و فقير مينمايد و اهل ايمان ميدانند حكمت آنرا و در بسيارى از موارد معرفت بآن پيدا ميكنند و از آن معرفتشان بخداى يگانه زياد ميشود و بندگان خدا هر قدر معصيت كار باشند و بر خودشان بزيادى گناه جنايت وارد نموده باشند نبايد مأيوس از رحمت خدا باشند چون يأس از رحمت حق بخودى خود از معاصى كبيره است و خداوند تمام گناهان را هر قدر بزرگ باشد مى‌آمرزد چون او بسيار آمرزنده و مهربان است اگر مقرون بتوبه و انابه بدرگاه خدا و انقياد از احكام او و اخلاص در عمل گردد پيش از مشاهده عذاب الهى نه بعد كه ديگر وقت توبه گذشته و خدا و اولياء او با چنين مجرمى كمك نخواهند نمود و غير شرك را بدون توبه هم ممكن است بيامرزد چون آمرزش آن را معلّق بمشيّت خود فرموده و فضل و كرم او بيش از اينها است ولى منوط بقبول ولايت ائمه اطهار است چون اگر كسى قائل بولايت يكى از آن ذوات مقدسه نباشد محكوم بكفر واقعى است اگر چه بعضى از احكام اسلام از قبيل طهارت ظاهرى بر او مرتب شود و توبه از كفر بايمان و انقياد از او امر خدا و پيغمبر و امام است و آن عبارت از متابعت و

جلد 4 صفحه 505

پيروى بهترين كتب آسمانى است كه قرآن منزل از جانب خدا است بسوى بندگان خود براى هدايت آنها بوسيله بيانات خانواده و بيتى كه محيط وحى و تنزيل است و اينكه بعضى از مفسّرين متابعت از بهترين نازل شده را عبارت از پيروى واجب و حرام دانسته‌اند و بعضى از واجب و مستحب و بعضى از ناسخ و غير اينها را كه منسوخ و مباح و مرخّص باشد غير احسن خوانده‌اند بنظر حقير حسنى ندارد چون تمام احكام قرآن بجاى خود حسن و احسن و دين اسلام اكمل اديان است و بايد بهتر بودن آن از ساير اديان حقّه در زمان خود و ساير كتب سماوى مراد باشد نه بهتر بودن بعضى از احكام اين دين از بعضى ديگر كه ذكر شد و در خاتمه تأكيد فرموده نزول عذاب را براى تهديد و تصريح بآنكه ناگهانى و بى‌خبر خواهد بود و ظاهرا همان عذاب موعود در آيه اوّل است كه بيان شد و بر آنها وارد گرديد و در روايات متعدّده از ائمه اطهار تصريح شده كه آيه دالّه بر مغفرت گناهان هر قدر باشد مخصوص بشيعيان امير المؤمنين و ائمه طاهرين عليهم السّلام است و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه نيست در قرآن آيه‌ئى كه وسيعتر باشد در رحمت و مغفرت از يا عبادى الّذين أسرفوا تا آخر و از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نقل شده كه دوست ندارم كه دنيا و ما فيها از آن من باشد و اين آيه نباشد و گفته‌اند در باره بعضى از اهل ارتداد و كسانيكه تصوّر مينمودند گناهشان مغفور نميشود مانند وحشى قاتل حمزه سيّد الشهداء نازل شده ولى اعتبار بعموم كلام است نه خصوص مورد و واضح است كه مراد مغفرت تمام گناهان بدون قيد و شرط نيست چون لازمه اين الغاء تمام عقوبات معاصى است بلكه يا معلّق به مشيّت است كه در آيات ديگر ذكر شده و يا مقيّد بتوبه و انابه و لذا بلا فاصله بعد از اين آيه امر بآن شده و اين اقوى در نظر است و اللّه اعلم‌

جلد 4 صفحه 506

أَ وَ لَم‌ يَعلَمُوا أَن‌َّ اللّه‌َ يَبسُطُ الرِّزق‌َ لِمَن‌ يَشاءُ وَ يَقدِرُ إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يُؤمِنُون‌َ (52)

آيا نميدانند اينكه‌ خداوند متعال‌ بسط ميدهد روزي‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌هر‌ ‌که‌ صلاح‌ داند و تنگ‌ ميگيرد ‌براي‌ ‌هر‌ ‌که‌ بخواهد محققا ‌در‌ ‌اينکه‌ بسط و ضيق‌ ‌هر‌ آينه‌ آياتيست‌ ‌براي‌ قومي‌ ‌که‌ ايمان‌ آوردند.

بسط رزق‌ نسبت‌ باشخاص‌ مختلف‌ ‌است‌ و حكم‌ و مصالحش‌ بسيار ‌است‌ بسا بواسطه دعاها و عبادات‌ مخصوصا صلوة ليل‌ ‌که‌ دارد

«كذب‌ ‌من‌ زعم‌ انه‌ يصلي‌ بالليل‌ و يجوع‌ بالنهار»

و بسا بواسطه اينكه‌ موفق‌ شدند بعبادات‌ ماليه‌ مثل‌ حج‌ و خمس‌ و زكاة و بناء مساجد و مدارس‌ و دستگيري‌ ‌از‌ فقراء و بذل‌ و احسان‌ و ساير عبادات‌ ‌که‌ دارد فقراء مؤمنين‌ خدمت‌ حضرت‌ رسالت‌ شرفياب‌ شدند عرض‌ كردند ‌که‌ اغنياء مؤمنين‌ ‌اينکه‌ نوع‌ عبادات‌ ‌را‌ موفق‌ هستند و ‌ما محروم‌ هستيم‌ حضرت‌ اعمالي‌ تعليم‌ ‌آنها‌ كردند ‌که‌ ثواب‌ ‌اينکه‌ نوع‌ عبادات‌ ‌را‌ داشته‌ باشند سپس‌ ثانيا مشرف‌ شدند ‌که‌ ‌اينکه‌ اعمالي‌ ‌که‌ ‌بما‌ تعليم‌ فرمودي‌ اغنياء ‌هم‌ فرا گرفتند و عمل‌ كردند حضرت‌ فرمود ‌اينکه‌ فضل‌ الهيست‌

«‌ذلک‌ الفضل‌ يعطي‌ ‌من‌ يشاء»

و بسا ‌براي‌ امتحان‌ بنده‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ سعة بوظايف‌ ديني‌ موفق‌ ميشود ‌ يا ‌ طغيان‌ و سركشي‌ و ظلم‌ و تعدي‌ ميكند ‌که‌ ميفرمايد كَلّا إِن‌َّ الإِنسان‌َ لَيَطغي‌ أَن‌ رَآه‌ُ استَغني‌ علق‌ آيه 6 و 7 و بسا عقوبت‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد إِنَّما نُملِي‌ لَهُم‌ لِيَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم‌ عَذاب‌ٌ مُهِين‌ٌ آل‌ عمران‌ آيه 172 و ‌هم‌ چنين‌ تضييق‌ و تنگ‌ شدن‌ معيشت‌ ‌هم‌ حكم‌ و مصالحي‌ دارد بسا ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌ آلوده‌ بزخارف‌ دنيا نشوند و ‌از‌ وظايف‌ عبادي‌ محروم‌ نگردند و بسا ‌براي‌ ارتفاع‌ درجات‌ ‌آنها‌ ‌باشد‌ و صفت‌ حميده صبر ‌را‌ حيازت‌ كنند و بسا ‌در‌ اثر بعض‌ معاصي‌ ‌که‌ مرتكب‌ شده‌اند و بسا كفاره

جلد 15 - صفحه 330

گناهان‌ ‌آنها‌ ‌باشد‌ باري‌ حكم‌ و مصالح‌ ‌هر‌ دو بسيار ‌است‌ لذا نه‌ دليل‌ ‌بر‌ خوبي‌ طرف‌ ‌است‌ و نه‌ ‌بر‌ بدي‌.

إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يُؤمِنُون‌َ ‌که‌ ‌در‌ ‌هر‌ حالي‌ شاكر و صابر باشند و بدانند ‌که‌ آنچه‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ تقدير ‌شده‌ عين‌ صلاح‌ ‌است‌.

]

(آیه 52)- قرآن در پاسخ این سخن که می‌گفتند: نعمتهای ما مولود آگاهی و توانائی خود ماست به آنها گوشزد کرد که سری به تاریخ گذشتگان بزنید و ببینید همین سخن را دیگران گفتند و به چه مصائب و عذابهائی گرفتار شدند- این یک جواب تاریخی است.

سپس در این آیه به یک جواب عقلی پرداخته، می‌گوید: «آیا آنها ندانستند که خداوند روزی را برای هرکس بخواهد گسترده یا تنگ می‌سازد»؟! (أَ وَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ).

چه بسیارند افراد شایسته‌ای که در زندگی محروم و منزوی هستند، و چه بسیار افراد ضعیف و ناتوانی که از هر نظر متنعمند، اگر پیروزیهای مادی همگی در سایه تلاش و کوشش خود افراد و لیاقتهای آنها به دست می‌آمد نباشید شاهد چنین صحنه‌هائی باشیم.

لذا در پایان آیه می‌افزاید: «در این، آیات و نشانه‌هایی است برای گروهی که ایمان می‌آورند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

نشانه‌هائی برای ذات پاک خدا همان گونه که امیر مؤمنان علی علیه السّلام فرمود:

«عرفت اللّه بفسخ العزائم و حلّ العقود و نقض الهمم من خدا را بوسیله بر هم خوردن تصمیمها، گشوده شدن گره‌ها و درهم شکستن اراده‌ها شناختم».

اینها نشانه‌هایی است از ضعف و ناتوانی انسان تا خود را گم نکند و گرفتار غرور و خودبینی نگردد.