آیه 51 سوره احزاب

تُرْجِي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَيْكَ ذلِكَ أَدْنى‌ أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لا يَحْزَنَّ وَ يَرْضَيْنَ بِما آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَلِيماً (51)

شأن نزول: ازواج پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله اقتراح چيزهائى مى‌نمودند كه مقدور حضرت نبود، لذا از ايشان مهاجرت و آيه تخيير نازل كه هر كه از ايشان اختيار دنيا كند رها نما، و هر كه اختيار خدا و رسول كند او را نگهدار. ايشان ترسيدند كه مبادا حضرت آنها را طلاق دهد، خدمت حضرت عرض كردند: آنچه مى‌خواهى با ما بجاى آر و ما را به حال خود گذار؛ آيه شريفه نازل شد:

تُرْجِي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَ‌: هر كه را مى‌خواهى از آن زنان ترك مضاجعت او

جلد 10 - صفحه 472

نمائى، وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ: و جاى دهى بسوى خود هر كه را خواهى از ايشان، يعنى در قسمت ميان ايشان مخيرى. با اينكه خدا حضرت را مخير فرمود، حضرت سويّه نگاهداشت، وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ‌: و هر كه را خواهى كه باز طلبى و دلجوئى كنى از آنها كه بر كنار رفته‌اى از ايشان يا مطلقه رجعيه نموده‌اى از ايشان، فَلا جُناحَ عَلَيْكَ‌: پس هيچ بأسى بر تو نيست، ذلِكَ أَدْنى‌: اين تفويض امر ايشان به اختيار تو بر طريق تسويه بدون اختصاص آن به بعضى دون بعضى نزديكتر است، أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَ‌: به آنكه روشن شود چشمهاى ايشان، وَ لا يَحْزَنَ‌:

و اندوهناك نشوند، وَ يَرْضَيْنَ‌: و خشنود باشند، بِما آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَ‌: به آنچه عطا كنى همه ايشان را تماما، يعنى چون دانستند كه آنچه تو مى‌كنى در باره ايشان بر طريقه تسويه است بدون ترجيح بعضى بر بعضى و به فرمان خدا است، ملول نمى‌شوند و تمكين كنند. وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي قُلُوبِكُمْ‌: و خدا مى‌داند آنچه در دلهاى شما است، پس جهد كنيد در احسان. اين وعيد است بر كسى كه راضى نباشد به آنكه خداى تعالى آن را به اختيار پيغمبر واگذاشته. وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَلِيماً: و هست خداى تعالى دانا به ضماير بندگان، و بردبار كه تعجيل نفرمايد به عقوبت.

يا دانا است به آنچه در قلوب شما است از رضا و سخط، و عالم است به مصالح بندگان، و حليم در ترك معاجله ايشان به توبه.

تُرْجِي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَيْكَ ذلِكَ أَدْنى‌ أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ وَ لا يَحْزَنَّ وَ يَرْضَيْنَ بِما آتَيْتَهُنَّ كُلُّهُنَّ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَلِيماً (51) لا يَحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْواجٍ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلاَّ ما مَلَكَتْ يَمِينُكَ وَ كانَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ رَقِيباً (52) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاَّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى‌ طَعامٍ غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ وَ لكِنْ إِذا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللَّهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيماً (53)

ترجمه‌

دور ميكنى از خود آنرا كه ميخواهى از آنها و جاى ميدهى بسوى‌

جلد 4 صفحه 333

خود آنرا كه ميخواهى و آنرا كه خواستى از آنانكه كناره كردى پس نيست گناهى بر تو اين نزديكتر است بآنكه خوشحال شوند و غمگين نشوند و خوشنود گردند بآنچه دادى بآنها همگيشان و خدا ميداند آنچه در دلهاى شما است و بوده است خدا داناى بردبار

حلال نيستند براى تو زنها بعد از اين و نه آنكه تبديل كنى آنها را بجفتهائى و اگر چه بشگفت آورد ترا نيكوئى آنها جز آنچه مالك شد دستت و بوده است خدا بر همه چيز نگهبان‌

اى كسانيكه ايمان آورديد داخل نشويد در خانه‌هاى پيغمبر مگر آنكه اذن و دعوت حاصل شود براى شما بسوى غذائى با آنكه منتظر نباشيد آماده شدنش را و امّا چون خوانده شويد پس در آئيد و چون خورديد پس پراكنده شويد و با آنكه انس گيرنده نباشيد براى صحبتى همانا اين كار شما آزار ميكند پيغمبر را پس شرم ميكند از شما و خدا شرم نميكند از سخن راست درست و چون بخواهيد از آنها چيزى از امتعه پس بخواهيد از آنها از پشت پرده اين پاكيزه تر است براى دلهاى شما و دلهاى آنها و نبوده است براى شما كه آزار كنيد پيغمبر خدا را و نه آنكه نكاح كنيد زنهايش را بعد از او هرگز همانا اين كار شما بوده است نزد خدا بزرگ.

تفسير

خداوند منّان بعد از كناره‌گيرى پيغمبر خود از زنانش و بيان اختصاص آنحضرت با حكامى در ازدواج كه سابقا ذكر شد امتياز ديگرى براى او مقرّر فرموده و آن اختيار متاركه و تأخير در آشتى نمودن با آنها است به اين معنى كه حق دارد هر زنى را نخواهد بمتاركه خود با او ادامه دهد و با او همبستر نشود يا او را طلاق دهد و هر زنى را كه بخواهد در كنار خود جاى دهد و بلوازم زناشوئى در باره او عمل نمايد و اگر با زنى متاركه كرد و پس از چندى مايل بمخالطه با او شد حق دارد باو رجوع كند و اين در واقع هم سياستى است نسبت بآنها كه بدانند اختيارات تامّه از جانب خدا با پيغمبر صلى اللّه عليه و اله است و مانند سابق توقّع زيادى نداشته باشند و راضى باشند بهمان نفقه و كسوه‌اى كه پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و سلم بآنها همگى مى‌دهد و خوشنود باشند كه حضرت بكلّى آنها را از زير سايه خود بيرون نكرده و اگر وقتى با بعضى متاركه فرمود ممكن است باز رجوع كند نه آنكه ديگر بآنها رجوع نميفرمايد و اين موجب تسليت خاطر و رفع اندوه آنها

جلد 4 صفحه 334

گردد و بدانند اين بحكم الهى است و تحمّل آن موجب اجر است و خداوند در باره زنان پيغمبرش بمساوات حكم فرموده و خصوصا بعضى را بر بعضى ترجيح نداده و هم توسعه است نسبت به پيغمبر صلى اللّه عليه و اله كه با آن همه تحمّل ناملائمات خارجى در خانه مجبور نباشد بر خلاف طبع رفتار نمايد و خدا ميداند كه در دل پيغمبر خود و بندگان چه جاى گرفته از محبّت و ميل ببعضى از زنان و بى‌ميلى و كراهت از بعضى و رضاى بحكم الهى و نارضايتى از آن و غير اينها و ميداند مصلحت آنها را و بردبار است در عقوبتشان و فرموده حلال نميباشد بر تو زنها بعد از آنچه ذكر شد در آيه تحليل سابق و آنچه ذكر شده در آيه تحريم زنان در سوره نساء بهيچ عنوانى از عناوين و نه آنكه تبديل نمائى يكى از آنها را بيكى از زنانى كه در آن آيه بتحريمشان تصريح شده اگر چه بشگفت آورد ترا حسن آنها مگر كنيزى را كه مالك شوى و از او خوشت بيايد كه ميتوانى با او هم بستر شوى و فائده زناشوئى از آن ببرى خلاصه آنكه عناوين محلّله در اين آيه بطورى كه ذكر شد كه زنان و كنيزان فعلى و بنات اعمام و اخوال و عمّات و خالات و زن واهبه مؤمنه باشد حلال و عناوين محرّمه در آن آيه حرام و تبديل افراد داخل در اين آيه بافراد داخل در آن نيز حرام است مگر كنيز اگر چه ابتياعى باشد كه داخل در عناوين مذكور در آيه تحليل نيست و ميشود عنوان استخدام را در آن تبديل بزناشوئى نمود ولى نميتوان تبديل نمود زن مؤمنه واهبه را بكافره چون نكاح كوافر حرام است خصوصا بر پيغمبر صلى اللّه عليه و اله پس نميتواند آنرا طلاق دهد و اين را بگيرد آنچه ذكر شد بنظر حقير حاصل جمع بين ظاهر آيه دوّم و روايات مستفيضه از ائمه اطهار در اينمقام است ولى نميدانم كسى قائل بآن شده باتمام خصوصيّات يا نه بلى گفته شده در تفسير اين آيه كه مراد آنستكه حلال نيست براى پيغمبر صلى اللّه عليه و اله بعد از اجناس مذكوره كه تنصيص بحلّيّت آنها براى او شده زنانى و نه آنكه تبديل نمايد آنها را به ازواجى از اجناس ديگر ولى ظاهرا مشهور در تفسير آن اينست كه غير از همان نه زن معروفه كه عايشه و حفصه و امّ حبيبه دختران ابو بكر و عمر و ابو سفيان و امّ سلمه و زينب و ميمونه و صفيّه و سوده و جويريه باشد زن ديگر بعد از اين آيه بر پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و سلم حلال نبوده و تبديل آنها بزنان‌

جلد 4 صفحه 335

ديگر كه حضرت يكى را طلاق دهد و بجاى او زن ديگرى بگيرد هم جايز نبوده اگر چه پيغمبر صلى اللّه عليه و اله فريفته او شده باشد مگر آنكه كنيز باشد و اين حكم را خداوند براى قدردانى از امّهات مؤمنات فرموده كه بعد از آيه تخيير اختيار كردند صحبت با پيغمبر صلى اللّه عليه و اله را بر متاع دنيا و گفته‌اند بعد از شهادت جعفر بن أبي طالب عليه السّلام پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و سلم خواهان زوجه‌اش اسماء بنت عميس شد و خواست او را بگيرد خداوند نهى فرمود و نگرفت و ابو بكر او را اختيار نمود و انصافا اين معنى با ظاهر آيه منطبق است ولى در روايات متعدّده از صادقين عليهما السّلام صريحا از آن تكذيب شده و فرموده‌اند چگونه مردم باراده خودشان ميتوانند تبديل نمايند و پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و سلم نميتواند مراد آنست كه حلال نيست بر پيغمبر صلى اللّه عليه و اله بعد از آيه تحريم در سوره نساء كه تزويج فرمايد يكى از مذكورات در آن آيه را و حلال است كه تزويج فرمايد هر كه را بخواهد غير از آنها لذا بعضى قائل شده‌اند كه اين آيه منسوخ شده بآيه‌ تُرْجِي مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِي إِلَيْكَ مَنْ تَشاءُ و از عايشه نقل نموده‌اند كه پيغمبر صلى اللّه عليه و اله از دنيا نرفت تا حلال شد براى او از زنان آنچه را بخواهد و بعضى گفته‌اند كه منسوخ است اين آيه بآيه‌ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ‌ و نسبت داده شده است اين قول باصحاب اماميّه رضوان اللّه عليهم و منافات ندارد با تقدّم آندو چون آيات بر حسب نزول مرتّب نشده است و بنابر آنچه مستفاد از روايات است ظاهرا خطاب به پيغمبر صلى اللّه عليه و اله در آيه از قبيل ساير خطابات قرآنيّه است بآنحضرت كه مقصود عموم است و اختصاصى باو ندارد و بنابر آنچه حقير بيان نمودم در جمع بين ظاهر آيه و روايات وارده اختصاص دارد حليّت براى پيغمبر صلى اللّه عليه و اله بعناوين مذكوره در آيه تحليل مثلا نكاح كتابيّه براى آنحضرت جائز نيست و جائز نيست براى او كه مردى را وادار كند زنش را طلاق دهد براى آنكه آن زن را بگيرد اگر چه فريفته او شده باشد و آنمرد با رضايت اين كار را بكند چون در آيه تحليل كتابيّه ذكر نشده و نكاح محصنات حرام است و تبديل عنوان آن بر پيغمبر صلى اللّه عليه و اله نيز حرام چون شأن او اجلّ از اينهاست و شايد بر مردم ديگر حلال باشد و به اين معانى در فرمايش قمّى ره و بعضى از روايات اشاره شده است و خدا مراقب احوال‌

جلد 4 صفحه 336

بندگان است هر كس را بمناسبت حالش تكليف ميكند و مراقب اطاعت و معصيت آنان است تا پاداش دهد و بكيفر برساند و گفته‌اند بعضى از مسلمانان براى خوردن غذا بدون اجازه بخانه پيغمبر صلى اللّه عليه و اله ميرفتند و اگر غذا آماده نشده بود مى‌نشستند تا مهيّا شود و بياورند و بعد از صرف غذا باز هم مى‌نشستند و صحبت ميكردند و اين موجب تضييع وقت پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و زحمت اهل منزل او بود لذا خداوند آنها را از اين عمل منع فرمود براى آنكه موجب تصديع خاطر و آزار حضرت نشود و او شرم ميفرمود از آنها كه اظهار كند ولى خداوند از حق گوئى شرم نميكند و چون براى گرفتن امتعه و اثاثيّه بعاريت از زنان پيغمبر (ص) بخانه او ميرفتند با آنها رو برو ميشدند لذا خداوند بمردها دستور داده كه از پس پرده سؤال كنند و جواب بگيرند چون اين براى پاك داشتن دل آنها و زنان از خيالات شيطانى بهتر است و قمّى ره راجع باين موضوع كه مربوط بآيه سوّم است فرموده پيغمبر (ص) در شب زفاف با زينب بنت جحش وليمه داد و بعد از صرف طعام اصحاب مايل بودند بنشينند صحبت كنند و حضرت مايل بود با زينب خلوت كند پس اين آيه نازل شد و راجع بذيل آيه نقل نموده كه وقتى آيه النّبى اولى بالمؤمنين نازل شد و زنان آنحضرت بمنزله مادران اهل ايمان شدند طلحه در غضب شد و گفت محمّد صلى اللّه عليه و اله و سلم زنان خود را بر ما حرام ميكند و خودش زنان ما را ميگيرد اگر خدا او را مرگ دهد ما در ميان پاى زنان او در آئيم چنانچه او در ميان پاى زنان ما در آمد پس نازل شد وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ‌ تا آخر آيه ولى اهل سنّت نقل نموده‌اند كه او گفت من عايشه را ميگيرم در هر حال اذيّت نمودند بدست و زبان او و آل اطهارش را و گرفتند بعضى از زنانش را و در دنيا بغضب الهى گرفتار شدند و ذكرش مناسب نيست و آن نزد خدا گناه بزرگى بود كه فوق آن تصوّر نميشود و ترجئ با همزه و لا تحلّ با تاء نيز قرائت شده است.

جلد 4 صفحه 337

تُرجِي‌ مَن‌ تَشاءُ مِنهُن‌َّ وَ تُؤوِي‌ إِلَيك‌َ مَن‌ تَشاءُ وَ مَن‌ِ ابتَغَيت‌َ مِمَّن‌ عَزَلت‌َ فَلا جُناح‌َ عَلَيك‌َ ذلِك‌َ أَدني‌ أَن‌ تَقَرَّ أَعيُنُهُن‌َّ وَ لا يَحزَن‌َّ وَ يَرضَين‌َ بِما آتَيتَهُن‌َّ كُلُّهُن‌َّ وَ اللّه‌ُ يَعلَم‌ُ ما فِي‌ قُلُوبِكُم‌ وَ كان‌َ اللّه‌ُ عَلِيماً حَلِيماً (51)

دور ميكني‌ ‌هر‌ ‌که‌ ‌را‌ ‌که‌ بخواهي‌ ‌از‌ زنها و نزديك‌ ميكني‌ ‌هر‌ ‌که‌ بطلبي‌ و كسي‌ ‌که‌ طلب‌ كني‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌از‌ كساني‌ ‌که‌ عزل‌ كرده‌اي‌ ‌پس‌ باكي‌ نيست‌ ‌بر‌ تو ‌اينکه‌ نزديكتر ‌است‌ اينكه‌ روشن‌ شود چشمهاي‌ ‌آنها‌ و مسرور گردند و محزون‌ نشوند و راضي‌ شوند بآنچه‌ ميدهي‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ‌کل‌ ‌آنها‌ ‌را‌ و خداوند ميداند آنچه‌ ‌در‌ قلوب‌ ‌شما‌ ‌است‌ و هست‌ خداوند دانا و حلم‌ كننده‌.

تُرجِي‌ مَن‌ تَشاءُ مِنهُن‌َّ وَ تُؤوِي‌ إِلَيك‌َ مَن‌ تَشاءُ اختلاف‌ كردند ‌در‌ معني‌ و مراد ‌از‌ ‌اينکه‌ جمله‌ بعضي‌ گفتند اختيار طلاق‌ و نگاهداري‌ بعضي‌ گفتند اختيار ‌در‌ قسمت‌ چون‌ حضرت‌ مقرر فرموده‌ ‌بود‌ ‌هر‌ شب‌ قسمت‌ يكي‌ ‌از‌ زوجات‌ ‌باشد‌ نزد ‌او‌ برود ‌پس‌ خداوند اختيار داد ‌که‌ قسمت‌ بعضي‌ ‌را‌ ببعض‌ ديگر دهد بعضي‌ گفتند اختيار قبول‌ هبه‌ ‌از‌ بعض‌ و عدم‌ قبول‌ بعضي‌ گفتند اختيار ‌در‌ ازدياد نفقه‌ نسبت‌ ‌به‌ بعضي‌ دون‌ بعض‌ ‌ما مي‌گوييم‌ كليه‌ اختيارات‌ ‌را‌ داشت‌ آنچه‌ ميكرد حسب‌ دستور الهي‌ ‌بود‌.

وَ مَن‌ِ ابتَغَيت‌َ مِمَّن‌ عَزَلت‌َ و اختيار داري‌ ‌هر‌ كرا ابتغاء و طلب‌ كني‌ ‌از‌ ديگري‌ ‌که‌ عزل‌ كني‌ و نطلبي‌.

فَلا جُناح‌َ عَلَيك‌َ باكي‌ ‌بر‌ تو نيست‌ ‌هر‌ نحو ‌که‌ مايل‌ باشي‌ ‌با‌ ‌آنها‌ رفتار نمايي‌.

ذلِك‌َ أَدني‌ أَن‌ تَقَرَّ أَعيُنُهُن‌َّ ‌اينکه‌ اختيار ‌شما‌ عين‌ صلاح‌ ‌آنها‌ و نزديكتر ‌است‌ بروشنايي‌ چشم‌ ‌آنها‌.

وَ لا يَحزَن‌َّ و نبايد محزون‌ شوند ‌به‌ ترجيح‌ بعض‌ ‌بر‌ بعض‌ ‌در‌ امور مذكوره‌.

وَ يَرضَين‌َ بِما آتَيتَهُن‌َّ كُلُّهُن‌َّ و بايد راضي‌ باشند تمام‌ ‌آنها‌ ‌در‌ آنچه‌ اختيار مي‌فرمايي‌.

وَ اللّه‌ُ يَعلَم‌ُ ما فِي‌ قُلُوبِكُم‌ خداوند ‌از‌ قلوب‌ بندگان‌ آگاه‌ ‌است‌ ‌که‌ كدام‌ قلبا رضايت‌ دارند ‌ يا ‌ دلگران‌ هستند.

جلد 14 - صفحه 520

وَ كان‌َ اللّه‌ُ عَلِيماً حَلِيماً ‌هم‌ ميداند و ‌هم‌ حليم‌ و بردبار ‌است‌ نسبت‌ ‌به‌ بندگان‌.

]

اشاره

(آیه 51)

شأن نزول:

در تفسیر آیه 28 و 29 همین سوره و بیان شأن نزول آنها گفتیم که جمعی از همسران پیامبر- بنا بر آنچه مفسران نقل کرده‌اند- به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کردند که بر نفقه و هزینه زندگی ما بیفزا از این گذشته در چگونگی تقسیم اوقات زندگی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در میان آنها نیز با هم رقابتهایی داشتند که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله را با آن همه گرفتاری و اشتغالات مهم در مضیقه قرار می‌داد، هر چند آن حضرت کوشش لازم را در زمینه عدالت در میان آنها رعایت می‌کرد.

آیه نازل شد و پیامبر را در تقسیم اوقاتش در میان آنها کاملا آزاد گذاشت.

تفسیر:

رفع یک مشکل دیگر از زندگی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یک رهبر بزرگ الهی همچون پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آن هم در زمانی که در کوره حوادث سخت گرفتار است، و توطئه‌های خطرناکی از داخل و خارج برای او می‌چینند، نمی‌تواند فکر خود را زیاد مشغول زندگی شخصی و خصوصیش کند، باید در زندگی داخلی خود دارای آرامش نسبی باشد تا بتواند به حل انبوه مشکلاتی که از هر سو او را احاطه کرده است با فراغت خاطر بپردازد.

ج3، ص624

در عین حال گاه اختلاف میان همسران و رقابتهای زنانه متداول آنها، طوفانی در درون خانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر می‌انگیخته، و فکر او را به خود مشغول می‌داشته است.

اینجاست که خداوند یکی دیگر از ویژگیها را برای پیامبرش قائل شده، و برای همیشه به این ماجراها و کشمکشها پایان داد، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را از این نظر آسوده خاطر و فارغ البال کرد.

و چنانکه در آیه می‌خوانیم فرمود: (موعد) هر یک از این زنان را بخواهی می‌توانی به تأخیر اندازی و هر کدام را بخواهی نزد خود جای دهی» (تُرْجِی مَنْ تَشاءُ مِنْهُنَّ وَ تُؤْوِی إِلَیْکَ مَنْ تَشاءُ).

می‌دانیم یکی از احکام اسلام در مورد همسران متعدد آن است که شوهر اوقات خود را در میان آنها بطور عادلانه تقسیم کند، و از این موضوع در کتب فقه اسلامی به عنوان «حق قسم» تعبیر می‌کنند.

یکی از خصایص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این بود که به خاطر شرائط خاص زندگی، رعایت حق قسم به حکم این آیه از او ساقط بود هر چند او با این حال حتی الامکان مساوات و عدالت را رعایت می‌کرد.

سپس می‌افزاید: «و هرگاه بعضی از آنها را که بر کنار ساخته‌ای بخواهی نزد خود جای دهی گناهی بر تو نیست» (وَ مَنِ ابْتَغَیْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلا جُناحَ عَلَیْکَ).

و به این ترتیب نه تنها در آغاز، اختیار با توست، در ادامه کار نیز این تخییر بر قرار است.

«این حکم الهی برای روشنی چشم آنها و این که غمگین نشوند و همه آنها راضی به آنچه در اختیارشان می‌گذاری گردند نزدیکتر است» (ذلِکَ أَدْنی أَنْ تَقَرَّ أَعْیُنُهُنَّ وَ لا یَحْزَنَّ وَ یَرْضَیْنَ بِما آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَّ).

چرا که این یک حکم عمومی در باره همه آنهاست که از ناحیه خدا برای مصالح مهمی تشریع شده، بنا بر این آنها باید با رضا و رغبت به آن تن دهند.

در پایان آیه مطلب را با این جمله ختم می‌کند: «خدا آنچه را در قلوب شماست می‌داند، و خداوند (از همه اعمال و مصالح بندگان باخبر) است، و در

ج3، ص625

عین حال حلیم است» و در کیفر آنها عجله نمی‌کند (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی قُلُوبِکُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَلِیماً).

آری! خدا می‌داند شما در برابر کدامین حکم قلبا رضا و تسلیم دارید، و در برابر کدامین ناخشنود هستید.