آیه 5 سوره اعراف

فَما كانَ دَعْواهُمْ إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا إِلاَّ أَنْ قالُوا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ «5»

فَما كانَ دَعْواهُمْ‌: پس نبود دعا و استغاثه آنها يا اعادى ايشان از صحت دين خود، إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا: وقتى كه آمد عذاب و بلاى ما، إِلَّا أَنْ قالُوا:

مگر آنكه گفتند، بر سبيل تحسر و ندامت كه، إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ‌: بدرستى كه ما بوديم ظلم كننده به نفس خود كه تكذيب رسل نموديم. يعنى اعتراف كردند به ظلم خود و آنچه بر آن بودند؛ و اقرار كردند به بطلان آن به جهت تحسر بر آن، يا به سبب مظنه‌اى كه اعتراف به جرايم سبب خلاصى از عذاب باشد؛ و حال آنكه نزول عذاب و ارتفاع تكليف مقارن يكديگرند. پس آيه شريفه دال است بر آنكه وقت نزول عذاب توبه و استغفار مفيد نباشد. و قوم يونس عليه السّلام از اين حكم مستثنى‌اند چنانكه معلوم شود، إن شاء اللّه تعالى.

ايقاظ: آيه شريفه منذر و منبه است عموم مكلفان را از مخالفت احكام خدا كه از اين واقعات عبرت گيرند و مغرور نشوند. امير المؤمنين عليه السلام در خطبه‌اى فرمايد: عباد اللّه، اين الّذين عمّروا فنعموا و علّموا ففهموا و انظروا فلهوا و سلّموا فنسوا! امهلوا طويلا و منحوا جميلا و حذّروا اليما و وعدوا جسيما! احذروا الذّنوب المورّطة و العيوب المسخطة. اولى الابصار

جلد 4 صفحه 13

و الاسماع (الخ). «1» اى بندگان خدا كجايند كسانى كه عمر داده شدند، پس زيستند به ناز و نعمت؛ و تعليم شدند پس فهم كردند به مظنه سليمه؛ و مهلت داده شدند، پس غفلت و اعراض نمودند از طاعات به لهويات؛ و صحت يافتند از آفات، پس فراموش كردند تنبيهات و تذكرات را. مهلت داده شدند زمان دراز، و متنعم شدند به عطاى جميل، و تهديد شدند به عذاب اليم، و وعده داده شدند به نعيم جسيم؛ و به سبب شغل دنيا باز ماندند از آن نعم. حذر كنيد بندگان خدا از گناهانى كه اندازنده‌اند صاحب خود را به هلاكت، و از عيوبى كه غضب آرنده‌اند حضرت عزت را؛ اى صاحبان ديده‌هاى بينا و گوشهاى شنوا.

فَما كانَ دَعْواهُمْ إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا إِلاَّ أَنْ قالُوا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ «5»

ترجمه‌

پس نبود ادعاى آنها وقتى كه آمد ايشانرا عذاب ما مگر آنكه گفتند بدرستيكه ما بوديم ستمكاران.

تفسير

پس از نزول عذاب الهى بر ستمكاران بنفس و غير چاره براى آنها باقى نميماند جز آنكه اقرار بگناه نمايند و اين اعتراف بظلم هم ادّعا و حرف حساب آنها است و هم اعتذار و دعا و مسئلت عفو است از آنها كه شايد رحمت الهى شامل حال آنها شود و عذاب از ايشان مرتفع گردد چنانچه در امم سابقه از قديم مرسوم و معمول بوده است ..

فَما كان‌َ دَعواهُم‌ إِذ جاءَهُم‌ بَأسُنا إِلاّ أَن‌ قالُوا إِنّا كُنّا ظالِمِين‌َ «5»

‌پس‌ نبود دعواي‌ ‌آنها‌ زماني‌ ‌که‌ بأس‌ ‌ما آمد ‌آنها‌ ‌را‌ مگر آنكه‌ گفتند محققا ‌ما ظالم‌ بوديم‌.

اعتراف‌ بظلم‌ و معاصي‌ و اقرار بشرك‌ و كفر ‌بعد‌ ‌از‌ معاينه‌ عذاب‌ سودي‌ ندارد وَ لَيسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِين‌َ يَعمَلُون‌َ السَّيِّئات‌ِ حَتّي‌ إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم‌ُ المَوت‌ُ الاية نساء ‌آيه‌ 22، و همچنين‌ اعتراف‌ فرعون‌ إِذا أَدرَكَه‌ُ الغَرَق‌ُ الاية يونس‌ ‌آيه‌ 90.

فقط يك‌ مورد ‌را‌ خداوند استثناء فرموده‌ قوم‌ يونس‌ فَلَو لا كانَت‌ قَريَةٌ آمَنَت‌ فَنَفَعَها إِيمانُها إِلّا قَوم‌َ يُونُس‌َ لَمّا آمَنُوا كَشَفنا عَنهُم‌ عَذاب‌َ الخِزي‌ِ فِي‌ الحَياةِ الدُّنيا

جلد 7 - صفحه 272

وَ مَتَّعناهُم‌ إِلي‌ حِين‌ٍ يونس‌ ‌آيه‌ 98.

فَما كان‌َ دَعواهُم‌ اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ هيچ‌ راه‌ عذري‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ باقي‌ نمانده‌ و حجت‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ ‌از‌ ‌هر‌ جهتي‌ تمام‌ ‌شده‌ إِذ جاءَهُم‌ بَأسُنا ‌يعني‌ آثار عذاب‌ ظاهر شد و الّا ‌بعد‌ ‌از‌ نزول‌ عذاب‌ ‌که‌ ‌آنها‌ هلاك‌ شده‌اند جاي‌ دعوي‌ باقي‌ نمانده‌ إِلّا أَن‌ قالُوا اعتراف‌ بتقصير و معاصي‌ ‌خود‌ كنند و بگويند إِنّا كُنّا ظالِمِين‌َ چه‌ ظلم‌ ‌در‌ دين‌ ‌که‌ شرك‌ و كفر و عناد و عصبيت‌ و ساير اموري‌ ‌که‌ باعث‌ زوال‌ ايمان‌ شود و چه‌ ظلم‌ بنفس‌ ‌از‌ ارتكاب‌ معاصي‌ و ترك‌ واجبات‌ و كوتاهي‌ ‌در‌ ازاله‌ اخلاق‌ رذيله‌ و ‌در‌ تحصيل‌ علم‌ واجب‌، و چه‌ ظلم‌ بغير ‌از‌ غيبت‌ و تهمت‌ و نمّامي‌ و زخم‌زبان‌ و سب‌ّ و فحش‌ و لعن‌ و سعايت‌ و همچنين‌ اذهاب‌ مال‌ و مقام‌ و آزار جسمي‌ و روحي‌.

(آیه 5)- در این آیه سخن را چنین ادامه می‌دهد: «آنها به هنگامی که در گرداب بلا گرفتار می‌شدند و توفان مجازات، زندگیشان را درهم می‌کوبید (از مرکب غرور و نخوت پیاده شده) فریاد می‌زدند: ما ستمگر بودیم» و اعتراف می‌کردند که ظلم و ستمهایشان دامانشان را گرفته است! (فَما کانَ دَعْواهُمْ إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا إِلَّا أَنْ قالُوا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ).

ولی اعترافی که سودی به حال آنها نداشت، زیرا یک نوع اعتراف «اجباری و اضطراری» بود که حتی مغرورترین افراد خود را از آن ناگزیر می‌بینند، و کمترین

ج2، ص26

نشانه‌ای از انقلاب روحی در آن نیست.

قابل ذکر است که این گونه آیات اخطارهای کوبنده‌ای است برای امروز و برای فردا، برای ما و همه اقوام آینده، زیرا در سنّت و قانون الهی تبعیض مفهوم ندارد.

هم اکنون، انسان صنعتی با تمام قدرتی که پیدا کرده است، در مقابل یک زلزله، یک توفان، یک باران شدید و مانند اینها به همان اندازه ضعیف و ناتوان است که انسانهای قبل از تاریخ ناتوان بودند، بنابراین همان عواقب شوم و دردناکی که ستمکاران اقوام گذشته و انسانهای مست غرور و شهوت و افراد سرکش و آلوده پیدا کردند، از انسانهای امروز دور نیست.