آیه 5 سوره روم

بِنَصْرِ اللَّهِ يَنْصُرُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ «5»

بِنَصْرِ اللَّهِ‌: به نصرت و يارى فرمودن خدا جمعى را بر جمعى از دشمنان دين و نابود شدن عده‌اى از آنان، يَنْصُرُ مَنْ يَشاءُ: يارى مى‌دهد خدا هر كه را مى‌خواهد بر وفق حكمت و مصلحت. وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ‌: و اوست غالب مهربان، انتقام كشد از جمعى كه خواهد بر وجه نقمت. و غلبه دهد جمعى را بر جمعى به مقتضاى حكمت.

تتمه حديث در تأويل آيه: فرمود حضرت باقر عليه السّلام: زود است كه فارس بعد از غلبه به روم مغلوب شوند، يعنى مسلمانان بر ايشان غلبه نمايند زمانى كه مسلمانان با فارس جنگ كنند و فتح نمايند مسلمانان، و از اين فتحى كه نصيب آنها شده است خوشحال شوند به نصرت خدا. عرض شد آيا خدا نفرمايد (فِي بِضْعِ سِنِينَ) و حال آنكه گذشت سالهاى بسيار با رسول خدا و در امارت ابو بكر، و غلبه مؤمنين بر فارس در امارت عمر واقع شد؟ حضرت فرمود: آيا نگفتم براى اين آيه تأويل و تفسيرى است و قرآن را ناسخ و منسوخ باشد، آيا نشنيده‌اى كه فرمود (لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ) يعنى به سوى اوست مشيّت در قول كه مؤخر دارد آنچه مقدم است، و مقدم دارد آنچه مؤخر است در قول تا روزى كه حتم شود قضا به نزول نصرت بر مؤمنين؛ اينست فرمايش «و يومئذ يفرح المؤمنون بنصر اللّه» «2».

«1» تفسير منهج الصادقين، ج 7، ص 185 بنقل از كشف الاسرار.

«2» روضه كافى (ج 8) ص 270- 269 (چ حيدرى تهران)

جلد 10 - صفحه 271

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

الم «1» غُلِبَتِ الرُّومُ «2» فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ «3» فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ «4»

بِنَصْرِ اللَّهِ يَنْصُرُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ «5» وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ «6» يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ «7»

ترجمه‌

مغلوب شد روم‌

در نزديكترين زمين و آنان بعد از مغلوب شد نشان غالب خواهند شد

در بعد از چند سالى مر خدا را بوده و هست فرمان پيش از آن و بعد از اين و در چنين روز شاد ميشوند گروندگان‌

بيارى خدا يارى ميكند آنرا كه خواهد و او است تواناى مهربان‌

وعده داده است خدا خلاف نميكند خدا وعده‌اش را ولى بيشتر مردم نميدانند

ميدانند ظاهرى را از زندگانى دنيا و آنها از آخرت بيخبرانند.

تفسير

خداوند متعال در اين سوره مباركه بعد از الم كه بيان آن مكرّر شده است اخبار فرموده از شكست روم از ايران در نزديكترين اراضى روميان بعربستان كه شامات و حوالى آنست بحسب بعضى از روايات و آنكه روميان بعد از مغلوبيتشان غلبه ميكنند بر ايرانيان در آتيه نزديكى كه بده سال نميرسد چون بضع ظاهرا پاره‌اى از عدد است كه از آن در فارسى به اند تعبير ميشود و اينمدت ظرف است براى حدوث و تحقّق غلبه نه براى بقاء و دوام آن چون در اينصورت فعل متعدّى بالى ميشود نه فى و از براى خدا است امر و حكم و فرمان و تقدير و اختيار و بوده و خواهد بود قبل از مغلوبيت روم و

جلد 4 صفحه 244

بعد از غلبه آن و در ميان آن دو و قبل از امر نمودن بامرى و بعد از آن در تقديم و تأخير و ساير امور چنانچه از بعضى روايات ائمه اطهار استفاده ميشود و در روز بروز غلبه دوم خوشحال ميشوند اهل ايمان بنصرت و ظفر الهى كه آنرا بهر كس بخواهد عنايت ميفرمايد و او است تواناى انتقام كشنده از دشمنان و مهربان نصرت دهنده بدوستان و اجمال اين واقعه بشهادت تاريخ و روايات مفسّرين آنستكه در اوائل ظهور اسلام كه پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و اله در مكّه مشرّفه بود خسرو پرويز شاهنشاه ايران عازم تسخير روم شد و بدوا لشگريانش شامات را تصرف نمودند و بعدا بر تمام مملكت روم مسلّط شدند و مدت هفت سال در آن بلاد حكومت داشتند و خراج آنرا براى شاهنشاه ميفرستادند و چون اين وقايع بتوسط كاروان قريش در مكه معظّمه منتشر شد مشركين آن ديار اين خبر را بفال نيك گرفتند و گفتند ما بر مسلمانان غلبه خواهيم نمود چون آنها خود را اهل كتاب ميدانند و ما اهل كتاب نيستيم چنانچه ايرانيان كه اهل كتاب نيستند بر روميان كه عيسويان و اهل كتابند غالب شدند و پيغمبر صلى اللّه عليه و اله ملول شد و خداوند اين آيات را براى دلخوشى آنحضرت نازل فرمود و ابو بكر آنرا براى كفار تلاوت نمود و با ابىّ ابن خلف كه يكى از آنها بود و تكذيب كرد شرط بندى نمود كه تا سه سال اگر صدق اينمقال ظاهر نشود ده شتر باو بدهد و الا از او بگيرد و هنوز شرط بندى حرام نشده بود و چون خدمت پيغمبر صلى اللّه عليه و اله رسيد و قضيّه را عرضه داشت حضرت فرمود خطا كردى بضع تا نه سال صادق است برو بر مدت و مال بيفزا و او آمد مدت را نه سال و مال را صد شتر كرد و اين بود تا خسرو پرويز بمأمورين خود در بلاد روم بدبين شد و خواست آنها را سياست نمايد و آنها با هر قل قيصر روم همدست شدند و بايران حمله كردند و خسرو فرار كرد و قسمت مهمّى از مملكت او بتصرف روميان در آمد و آنها پيران آتش پرست را در ازاى خون كشيشان بيت المقدس كه ايرانيان كشته بودند كشتند و خبر فتح روميان در روز جنگ بدر بمسلمانان رسيد و ايشان از دو جهت خوشحال شدند يكى ظهور صدق آيات الهى و ديگر غلبه آنها بر كفار مكه بنصرت الهى و كمك ملائكه كه شرح آن مفصّلا ذكر شده است وعده داده اين فتح را وعده دادنى خدا تخلّف نمى‌نمايد

جلد 4 صفحه 245

او از وعده خود ولى بيشتر مردم از قبيل ابى بن خلف ميباشند كه اعتقاد و اعتماد بوعده حق ندارند براى جهل و نادانى خودشان ميدانند و مى‌بينند ظاهر و صورتى از زندگانى دنيا و زخارف آن را و آنها از معنى و باطن آن كه آخرت است در غفلتند و بفكر آن نيستند لذا هر چه ميكنند براى تحصيل دنيا است و در تشخيص منافع و مضارّ آن با عقل و هوش و ذكاوت و فراست و جدّى و فعّالند و در امور اخروى جاهل و نادان و كودن و نفهم و سست عنصر و سهل انگارند و تكرار كلمه هم براى تأكيد نسبت و تثبيت غفلت است و اين آيات يكى از معجزات ثابته و اخبار غيبيّه قرآن است كه صدق آن ظاهر شده و دلالت بر نبوّت آورنده آن دارد و اينكه در بعضى از روايات غلبه دوم با فتح ايران بدست مسلمانان و در بعضى غلبه اول با دولت اموى و دوم با دولت عباسى تطبيق شده بعنوان تأويل است كه با حفظ معناى ظاهر منافات ندارد و فيض ره تأويل اول را حمل بر قرائت سيغلبون بصيغه مجهول و تطبيق اخير را حمل بر قرائت غلبت بصيغه معلوم فرموده و بنظر حقير ين معانى از جمله اللّه الامر من قبل و من بعد استفاده شده كه ائمه اطهار بآن اشاره فرموده‌اند و اللّه و اوليائه اعلم.

بِنَصرِ اللّه‌ِ يَنصُرُ مَن‌ يَشاءُ وَ هُوَ العَزِيزُ الرَّحِيم‌ُ «5»

‌به‌ نصرت‌ الهي‌ نصرت‌ مي‌فرمايد ‌هر‌ ‌که‌ ‌را‌ ‌که‌ مشيت‌ ‌او‌ تعلق‌ بگيرد و اوست‌ غالب‌ و مقتدر و رحيم‌.

بِنَصرِ اللّه‌ِ متعلق‌ ‌به‌ كلمه‌ يفرح‌ المؤمنون‌ ‌يعني‌ مؤمنين‌ بنصرت‌ الهي‌ فرحناك‌ ميشوند و مواردي‌ ‌که‌ نصرت‌ الهي‌ موجب‌ فرح‌ مؤمنين‌ ميشود نه‌ فقط غلبه‌ روم‌ ‌است‌ ‌بر‌ فارس‌ بلكه‌ موارد بسياري‌ دارد، ‌من‌ جمله‌ ‌در‌ فتح‌ مكه‌ و غلبه‌ مسلمين‌ ‌بر‌ كفار قريش‌ و مشركين‌ و ‌من‌ جمله‌

جلد 14 - صفحه 360

‌در‌ فتح‌ مسلمين‌ و غلبه ‌آنها‌ ‌بر‌ فرس‌ و تمام‌ بلاد ايران‌ ‌در‌ تصرف‌ مسلمين‌ ‌در‌ آمد و ‌من‌ جمله‌ ‌که‌ ‌در‌ اخبار بسيار داريم‌ ‌در‌ ذيل‌ همين‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌در‌ ظهور حضرت‌ بقية اللّه‌ ‌که‌ سر ‌تا‌ سر دنيا ‌در‌ تصرف‌ مؤمنين‌ مي‌آيد و بساط عدل‌ پهن‌ ميشود و ظلم‌ و جور و كفر و شرك‌ و ضلالت‌ ‌از‌ صفحه‌ زمين‌ برداشته‌ ميشود و ‌من‌ جمله‌ ‌در‌ دوره‌ رجعت‌ ‌که‌ انتقام‌ ‌از‌ ظالمين‌ كشيده‌ مي‌شود و شياطين‌ ‌از‌ ‌بين‌ مي‌روند و ائمه‌ اطهار سلطنت‌ مي‌كنند و مؤمنين‌ ‌در‌ خدمت‌ ‌آنها‌ زندگاني‌ مي‌كنند ‌تا‌ قيام‌ قيامت‌ و فناء دنيا.

يَنصُرُ مَن‌ يَشاءُ ‌که‌ وعده‌ نصرت‌ داده‌: وَعَدَ اللّه‌ُ الَّذِين‌َ آمَنُوا مِنكُم‌ وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ لَيَستَخلِفَنَّهُم‌ فِي‌ الأَرض‌ِ كَمَا استَخلَف‌َ الَّذِين‌َ مِن‌ قَبلِهِم‌ وَ لَيُمَكِّنَن‌َّ لَهُم‌ دِينَهُم‌ُ الَّذِي‌ ارتَضي‌ لَهُم‌ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُم‌ مِن‌ بَعدِ خَوفِهِم‌ أَمناً يَعبُدُونَنِي‌ لا يُشرِكُون‌َ بِي‌ شَيئاً (سوره‌ نور ‌آيه‌ 55) گذشت‌ شرح‌ ‌آن‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ نص‌ ‌در‌ رجعت‌ ‌است‌ بواسطه قرائني‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌آيه‌ هست‌.

اول‌ كلمه منكم‌ ‌که‌ خطاب‌ ‌به‌ مسلمين‌ ‌است‌ و كلمه‌ آمنوا ‌که‌ دلالت‌ دارد ‌بر‌ اينكه‌ مسلمين‌ دو دسته‌ هستند: آنهايي‌ ‌که‌ ايمان‌ دارند و ‌اينکه‌ مختص‌ ‌به‌ شيعه‌ اثني‌ عشري‌ ‌است‌ و باقي‌ مسلمين‌ خارج‌ هستند.

ديگر كلمه ليستخلفنهم‌ و كلمه‌ ليمكنن‌ ‌لهم‌ و كلمه‌ ‌من‌ ‌بعد‌ خوفهم‌ ‌که‌ تمام‌ اينها ‌تا‌ كنون‌، ظاهر نشده‌ و وعده‌ الهي‌ ‌هم‌ تخلف‌ پذير نيست‌.

وَ هُوَ العَزِيزُ الرَّحِيم‌ُ ‌که‌ مؤمنين‌ مشمول‌ رحمت‌ ميشوند و دشمنان‌ ‌آنها‌ مغلوب‌ و منكوب‌ مي‌ گردند.

]

(آیه 5)- آری! خوشحال می‌شوند «به سبب یاری خداوند» (بِنَصْرِ اللَّهِ).

خداوند «هر که را بخواهد یاری می‌کند، و او صاحب قدرت و رحیم است»! (یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ).

مسلمانان در آن روز از جهات مختلفی خوشحال شدند:

از پیروزی اهل کتاب بر مجوسیان که صحنه‌ای از غلبه خدا پرستی بر شرک بود.

ج3، ص522

از پیروزی معنوی به خاطر ظهور اعجاز قرآن. و از پیروزی مقارن آن که احتمالا «صلح حدیبیه» یا یکی دیگر از فتوحات مسلمین بود.