آیه 46 سوره عنکبوت

وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْكِتابِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُكُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (46)

«1» وسائل الشّيعة، ج 11، ص 203، روايت 11.

جلد 10 - صفحه 244

وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْكِتابِ‌: و جدال مكنيد و منازعه منمائيد با اهل كتاب يعنى يهود و نصارى، إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ‌: مگر به طريقى و خصلتى كه آن نيكوتر است. مراد آنست كه از روى لطف و رفق محاجّه نمائيد با ايشان تا ايمان آرند. نزد مجاهد اين آيه منسوخ است به آيه سيف، زيرا هيچ مجادله اشدّ از مقاتله نيست؛ «1» و جواب از اين آنست كه مقاتله آخر دعوا است، چه اوّل دعوت زمان مقاتله و خشونت، ايشان را به لين كلام مقابله نمائيد؛ چه اوّل دعوت مى‌بايد كرد ايشان را به راه حق، و حجت بر آنها اقامه نمودن؛ و بعد از عدم قبول، قتال نمودن و در آيه دليل است بر وجوب دعوت به خدا بر احسن وجوه و اطيب آن، و قول جميل و تنبيه بر آيات و حجج.

إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ‌: مگر آنانكه ستم كردند از ايشان، يعنى ابتدا به قتال نمودند، پس شما نيز در مقابله آن مقاتله كنيد، چه لطف و مدارا با ايشان فايده نمى‌دهد. يا مراد ظالمين كسانيند كه عهد شكستند و يا جزيه بازگرفتند يا كسانيند كه نسبت ولد به خدا دهند و يا گويند «يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» «2» يا آنانكه كتمان نمودند اوصاف حضرت ختمى مرتبت را.

بعد از آن بيان خصلت حسن را فرمايد: وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنا: و گوئيد به ايشان به صدق تمام ايمان آورده‌ايم به آن چيزى كه فرستاده شده است بسوى ما، يعنى قرآن. وَ أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ‌: و آنچه فرستاده شده است بسوى شما يعنى تورات و انجيل و زبور. وَ إِلهُنا وَ إِلهُكُمْ واحِدٌ: و خداى ما و خداى شما يكى است، يعنى يكتاست، شريك و نظير و مثل و مانند ندارد، نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال. وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ‌: و ما امر خداى خود را تسليم شوندگانيم و مخلصان و موحدان هستيم. اين تعريض است به آنكه ايشان موحد نيستند بلكه اتخاذ ارباب مى‌كنند از احبار و رهبان.

از ابو سلمه روايت است كه يهودان تورات مى‌خواندند به عبرانى و تفسير آن‌

«1» منهج الصادقين، ج 7، ص 167.

«2» سوره مائده، آيه 64.

جلد 10 - صفحه 245

به عربى مى‌كردند براى مسلمانان. حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

لا تصدّقوا اهل الكتاب و لا تكذّبوا و قولوا امنّا باللّه و رسله فان قالوا باطلا لم تصدّقوهم و أن قالوا حقّا لم تكذّبوهم. يعنى تصديق و تكذيب مكنيد اهل كتاب را و بگوئيد ايمان آورده‌ايم به خدا و رسول او؛ پس اگر قائل به باطل باشند، تصديق ايشان نكرده‌ايد، و اگر حق گفته باشند تكذيب ايشان ننموده‌ايد «1».

وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْكِتابِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُكُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (46) وَ كَذلِكَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ فَالَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ الْكافِرُونَ (47) وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لارْتابَ الْمُبْطِلُونَ (48) بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ الظَّالِمُونَ (49)

ترجمه‌

و مجادله مكنيد با اهل كتاب مگر بآنچه آن بهتر است مگر آنان كه ستم كردند از ايشان و بگوئيد ايمان آورديم بآنچه فرستاده شد بسوى ما و فرستاده شد بسوى شما و خداى ما و خداى شما يكى است و ما مر او را منقادانيم‌

و همچنين فرستاديم بسوى تو كتابرا پس آنان كه داديمشان كتابرا ايمان مى‌آورند بآن و از اين گروه حاضرين كسانى ايمان مى‌آورند بآن و انكار نمى‌كنند آيتهاى ما را مگر كافران‌

و نبودى كه بخوانى پيش از آن هيچ كتابى و نه بنويسى آنرا بدستت آنگاه در شك مى‌افتادند معارضه كنندگان‌

بلكه آن‌

جلد 4 صفحه 234

آيتهاى روشنى است در سينه‌هاى آنانكه داده شدند علم را و انكار نميكنند آيتهاى ما را مگر ستمكاران.

تفسير

خداوند متعال اوّلا منع و نهى فرموده اهل ايمانرا از مجادله و مباحثه و گفتگوى با اهل كتاب از قبيل يهود و نصارى مگر بوجه احسن و طريق بهترى كه مقبول و پسنديده باشد در عقل و طبع و مأمون باشد از فتنه و شرّ و مقرون باشد بمدارا و ملاطفت و خونسردى و مسالمت چنانچه در اواخر سوره نحل ذيل آيه ادع الى سبيل ربّك گذشت مگر با كسانيكه از حدّ اعتدال در بحث و جدال تجاوز نموده و در عناد و لجاج افراط كرده باشند كه بايد با آنها معارضه با زبان و شمشير نمود مثلا در مقام دعوت آنها با سلام بايد اهل ايمان بگويند ما ايمان آورديم بقرآن كه كتاب نازل بر ما است و تورية و انجيل كه نازل بر شما شده و خداى ما و شما يكى است و ما همگى تسليم اوامر او ميباشيم لذا پيغمبرى را كه مبعوث بر ما فرموده تصديق نموده و سر بفرمانش نهاده‌ايم چنانچه انبياء سلف را نيز تصديق نموده و فرمانبردار شديم خوب است شما هم با مراجعه بادلّه نبوت اين پيغمبر باو ايمان بياوريد و بعدا استدلال فرموده بر نبوت خاتم انبياء صلى اللّه عليه و اله باين تقريب كه چنانچه ما بر انبياء سلف از قبيل حضرت ابراهيم و موسى و عيسى عليهم السلام كتبى نازل نموديم كه مشتمل بر بيان مصالح دنيوى و اخروى مردم از منه ايشان بود بر تو هم كه پيغمبر خاتمى كتابى فرستاديم كه مشتمل بر بيان مصالح مردم آخر الزّمان است تا انقراض عالم و آنكسانيكه ما بر آنها كتاب نازل نموديم از انبياء سابق و بيت الشّرف تو كاملا بآن ايمان آورده و خواهند آورد و از اين مردم عادى هم بسيارى كه روشن ضمير و با انصافند ايمان ميآورند بآن و انكار نميكنند آيات ما را مگر اهل انكار و اصرار بر باطل و استنكاف از قبول حق و پيش خودشان هيچ فكر نميكنند كه تو قبلا در ميان آنها بودى و مكتب نرفتى و پيش از قرآن كتابى نخواندى و بدست خود چيزى ننوشتى و اگر غير از اين بود براى كسانيكه طبعا مايل باشكال تراشى و ابطال حقايقند موجب شك و شبهه در نبوت تو ميشد و ممكن بود كه بگويند از تحصيل علم به اين مقام رسيده ولى حال كه مى‌بينند از مانند تو شخص بى‌سابقه‌اى چنين كتابى را مشتمل بر آيات واضحة الدّلالات در ضمائر ارباب‌

جلد 4 صفحه 235

علم و دانش كه عرب و عجم از اتيان بمثلش عاجز شدند انكار نميكنند آنرا مگر كسانيكه رسما در مقام لجاج و عنادند و بر خود و خلق ستمكار مى‌باشند و در باب مجادله با اهل كتاب از پيغمبر صلى اللّه عليه و اله روايت شده كه بآنها بگوئيد ما ايمان آورديم بخدا و كتابها و پيغمبران او و اگر باطلى گفتند تصديق نكنيد آنها را و اگر حقى گفتند تكذيبشان نكنيد و قمى ره فرموده مراد از الّذين آتينا هم الكتاب آل محمدند صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و مراد از هؤلاء اهل ايمان از اهل قبله و مراد از كافرون كسانى هستند كه منكر ولايت امير المؤمنين و ائمّه عليهم السلام شدند و از امام رضا عليه السّلام نقل شده در ضمن حديثى كه از ادلّه نبوت پيغمبر خاتم صلى اللّه عليه و اله آنستكه آن حضرت يتيم و فقير و اجير بود كتابى نخوانده بود و نزد معلّمى نرفته بود پس قرآنى آورد كه در آن قصص انبياء و سرگذشت ايشان بود بى‌كم و زياد و اخبار سابقين و لاحقين تا روز قيامت و در اخبار متواتره از ائمه اطهار صدور الّذين اوتوا العلم بضمائر منيره آن ذوات مقدسه تفسير و اشاره و تعيين شده است و بعضى الّذين آتيناهم الكتاب را بيهود و نصارى تفسير نموده و قائل بحذف مضاف كه علم باشد شده‌اند و مؤمنين بآن را بمانند عبد اللّه سلام و غير او از اهل كتاب كه مسلمان شدند معرّفى نموده‌اند و هؤلاء را اشاره بكفار مكه و مشركين قريش دانسته‌اند و اللّه و اوليائه اعلم.

وَ لا تُجادِلُوا أَهل‌َ الكِتاب‌ِ إِلاّ بِالَّتِي‌ هِي‌َ أَحسَن‌ُ إِلاَّ الَّذِين‌َ ظَلَمُوا مِنهُم‌ وَ قُولُوا آمَنّا بِالَّذِي‌ أُنزِل‌َ إِلَينا وَ أُنزِل‌َ إِلَيكُم‌ وَ إِلهُنا وَ إِلهُكُم‌ واحِدٌ وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُسلِمُون‌َ (46)

و مجادله‌ نكنيد اهل‌ كتاب‌ ‌را‌ مگر بمجادله‌اي‌ ‌که‌ ‌او‌ نيكوتر ‌باشد‌ مگر ‌آن‌ كساني‌ ‌که‌ ظلم‌ كردند ‌از‌ اهل‌ كتاب‌ ‌که‌ بايد ‌باشد‌ ت‌ ‌با‌ ‌آنها‌ مجادله‌ نمود و بگوئيد باهل‌ كتاب‌ ‌که‌ ‌ما ايمان‌ آورده‌ايم‌ بآنچه‌ ‌که‌ ‌بر‌ ‌ما نازل‌ ‌شده‌ قرآن‌ مجيد و آنچه‌ ‌بر‌ ‌شما‌ نازل‌ ‌شده‌ تورات‌ و انجيل‌ و خداي‌ ‌ما و ‌شما‌ يكيست‌ و ‌ما تسليم‌ ‌آن‌ خداوند متعال‌ هستيم‌.

‌در‌ جاي‌ ديگر ميفرمايد ادع‌ُ إِلي‌ سَبِيل‌ِ رَبِّك‌َ بِالحِكمَةِ وَ المَوعِظَةِ الحَسَنَةِ وَ جادِلهُم‌ بِالَّتِي‌ هِي‌َ أَحسَن‌ُ (نحل‌ ‌آيه‌ 125) و نيز ميفرمايد فَبِما رَحمَةٍ مِن‌َ اللّه‌ِ لِنت‌َ لَهُم‌ وَ لَو كُنت‌َ فَظًّا غَلِيظَ القَلب‌ِ لَانفَضُّوا مِن‌ حَولِك‌َ (آل‌ عمران‌ ‌آيه‌ 159) و ‌در‌ خطاب‌ بموسي‌ و هارون‌ ميفرمايد فَقُولا لَه‌ُ قَولًا لَيِّناً لَعَلَّه‌ُ يَتَذَكَّرُ أَو يَخشي‌ (طه‌ ‌آيه‌ 44).

و بالجمله‌ مجادله‌ اقسامي‌ دارد: بعضي‌ واجب‌ و بعضي‌ حرام‌ و ‌از‌ ‌براي‌ ‌هر‌ يك‌ درجاتي‌ دارد و معناي‌ مجادله‌ اقامه‌ حجت‌ ‌است‌ ‌بر‌ اثبات‌ مطلب‌ ‌خود‌ و ابطال‌ دعوي‌ مقابل‌ درجه‌ اول‌ ‌با‌ كمال‌ ملايمت‌ و سهولت‌ بعنوان‌ نصيحت‌ و دلسوزي‌ حجت‌ و دليل‌ ‌خود‌ ‌را‌ بيان‌ ميكند و دليل‌ طرف‌ ‌را‌ باطل‌ ميكند و ‌اگر‌ لجاج‌ كرد ‌با‌ غلظت‌ و تندي‌ و تهديد و ‌اگر‌ باز زير بار نرفت‌ درجه‌ اعلاي‌ ‌آن‌ مباهله‌ ‌است‌ و ‌در‌ اخبار طريقه‌ مباهله‌ ‌را‌ بيان‌ فرموده‌اند و خلاصه‌ ‌آن‌ اينست‌ ‌که‌ ‌در‌ وقت‌ ‌بين‌ الطلوعين‌ ‌با‌ طرف‌ بيرون‌ رود و پنجه‌ دست‌ راست‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌در‌ پنجه‌ دست‌ راست‌ طرف‌ بيندازد و بگويد پروردگارا ‌اگر‌ حق‌ بجانب‌ طرف‌ ‌است‌ عذابي‌ ‌بر‌ ‌من‌ نازل‌ كن‌ و ‌آن‌ طرف‌ ‌هم‌ همين‌ عبارت‌ ‌از‌ مذهب‌ حق‌ برگرداند چنانچه‌ ميفرمايد وَ يُجادِل‌ُ الَّذِين‌َ كَفَرُوا بِالباطِل‌ِ لِيُدحِضُوا بِه‌ِ الحَق‌َّ (كهف‌ ‌آيه‌ 56) وَ جادَلُوا بِالباطِل‌ِ لِيُدحِضُوا بِه‌ِ الحَق‌َّ (مؤمن‌ ‌آيه‌ 5) و ديگر مجادله‌ ‌با‌ كفار و مشركين‌ و اهل‌ ضلالت‌ كسي‌ ‌که‌ ‌از‌ عهده‌ اقامه‌ دليل‌ ‌بر‌ نميايد و ‌از‌ جواب‌ شبهات‌ ‌آنها‌

جلد 14 - صفحه 333

قدرت‌ ندارد چون‌ مورث‌ ضعف‌ حق‌ و قوت‌ باطل‌ ميشود و ديگر مجادله‌ ‌با‌ كساني‌ ‌که‌ خطر جاني‌ ‌ يا ‌ عرضي‌ ‌ يا ‌ مالي‌ دارد ‌که‌ ‌در‌ اينجا مورد تقيه‌ ‌است‌ و سكوت‌.

إِلَّا الَّذِين‌َ ظَلَمُوا مِنهُم‌ ‌که‌ بايد ظرفيت‌ كرد ‌حتي‌ بجهاد و قتل‌.

وَ قُولُوا آمَنّا بِالَّذِي‌ أُنزِل‌َ إِلَينا وَ أُنزِل‌َ إِلَيكُم‌ وَ إِلهُنا وَ إِلهُكُم‌ واحِدٌ وَ نَحن‌ُ لَه‌ُ مُسلِمُون‌َ ‌که‌ واجب‌ ‌است‌ تصديق‌ تمام‌ انبياء و تمام‌ كتب‌ سماويه‌.

]

(آیه 46)- برای بحث بهترین روش را بر گزینید: در آیات گذشته بیشتر سخن از نحوه بر خورد با «بت پرستان» لجوج و جاهل بود که به مقتضای حال با منطقی تند، با آنها سخن می‌گفت، و در اینجا سخن از مجادله با «اهل کتاب» است که باید به صورت ملایمتر باشد.

نخست می‌فرماید: «با اهل کتاب جز به روشی که از همه بهتر است مجادله نکنید» (وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ).

منظور در اینجا بحث و گفتگوهای منطقی است، یعنی الفاظ شما مؤدّبانه، لحن سخن دوستانه، محتوای آن مستدل، آهنگ صدا خالی از فریاد و جنجال و هر گونه خشونت و هتک احترام، همه باید در همین شیوه و روش انجام گیرد.

البته همین اصل کلی در بحث و مجادله اسلامی در مواردی ممکن است حمل بر ضعف و زبونی شود، و یا طرف مقابل آنچنان مست و مغرور باشد که این

ج3، ص508

طرز بر خورد انسانی، بر جرأت و جسارتش بیفزاید لذا در دنباله آیه به صورت یک استثنا می‌فرماید: «مگر کسانی از آنها که مرتکب ظلم و ستم شدند» (إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ).

همانها که بر خود و دیگران ظلم کردند و بسیاری از آیات الهی را کتمان نمودند تا مردم به اوصاف پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله آشنا نشوند.

و در آخر آیه یکی از مصداقهای روشن «مجادله به احسن» را که می‌تواند الگوی زنده‌ای برای این بحث باشد به میان آورده، می‌فرماید: «بگویید ما به تمام آنچه از سوی خدا بر ما و شما نازل شده است ایمان داریم، معبود ما و شما یکی است، و در برابر او تسلیم هستیم» (وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ).