آیه 45 سوره نور

وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ (45)

جلد 9 - صفحه 265

وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ: و خدا ايجاد فرمايد هر جنبنده‌اى را از آب.

اين نوع سوم دلائل توحيد مى‌باشد، چون خداى تعالى استدلال فرمايد: اولا به احوال آسمان و زمين، و ثانيا به آثار علويه، ثالثا استدلال فرمايد به احوال حيوانات به اين كه خداى تعالى بيافريند هر جنبنده‌اى را از آب يعنى نطفه.

تبصره: اشكال نموده‌اند كه تمام جنبنده‌ها از آب خلق نشده‌اند، اما جواب:

اولا: «مِنْ ماءٍ» صله باشد براى‌ «كُلَّ دَابَّةٍ» نه آنكه صله باشد براى‌ «خَلَقَ»، پس معنى چنين شود كه هر جنبنده متولد از آب، او مخلوق خدا است.

ثانيا: اصل جميع مخلوقات از آب است بنابر روايتى كه نقل شده كه اول چيزى كه خدا خلق فرمود جوهرى بود، پس به نظر هيبت در آن نگريست آب شد، پس از آن آب خلق فرمود نار و هوا و نور را؛ و چون اصل اول آب بود، لذا بيان آن را فرمود.

ثالثا: مراد از «دَابَّةٍ» جنبنده بر روى زمين و ساكنين آن باشد، پس خارج شود ملائكه و جن، و چون غالب از حيوانات مخلوق از آب هستند، يا به اعتبار آنكه متولد از نطفه، يا به جهت آنكه زندگى نكنند بدون آب، لذا اطلاق لفظ كل شده از باب تنزيل غالب به منزله كل.

فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ بَطْنِهِ‌: پس بعضى از جنبنده‌ها آنها هستند كه راه مى‌روند بر شكم خود مانند مار و ماهى و كرم. وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ رِجْلَيْنِ‌:

و بعضى از آنها آنانند كه راه مى‌روند بر پاها مانند انسان و مرغان. وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ أَرْبَعٍ‌: و بعضى از آنها راه مى‌روند بر چهار دست و پا مانند چهار پايان و وحوش و درندگان؛ و ذكر نفرمود آنها كه بر بيشتر از چهار پا راه روند، زيرا آنها در نظر مانند چهار پا راه روند و ذكر چهار پا براى عبرت كافى است. بلخى نقل نموده كه فلاسفه گويند: هر حيوانى كه قوائم بسيار دارد، وقتى سعى كند، بر چهار قوائم باشد فقط. در مجمع- حضرت باقر عليه السّلام‌

جلد 9 - صفحه 266

فرمود: بعضى از جنبنده‌ها راه مى‌روند بر بيشتر از چهارپا. «1» يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ: ايجاد فرمايد آنچه را خواهد از حيوان و غير آن. إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ: بدرستى كه خدا بر هر چيزى توانا است، پس اختلاف اين حيوانات با اتفاق اصل آنها، هر آينه دليل واضحى است بر آنكه آنها را خالقى است قادر عالم حكيم، و آثار قدرتش هويداست.

تبصره: آيه شريفه‌ «يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ» اشعار و تنبيه است بر آنكه حيوانات چنانكه مختلفند به حسب كيفيت راه رفتن، همچنين متفاوتند به حسب امور ديگر، و براى نمونه شمه‌اى از تقسيمات آنها ذكر شود:

1- دسته‌اى مشتركند در اعضاء و دسته‌اى متباين و تباين هم يا در نفس عضو و يا در صفت، و هر كدام انواعى باشند.

2- برى و بحرى- حيوانات بحرى هم انواع مختلفه‌اند از جهت خلقت و مكان و غذا و تنفس، اما برى هم اصناف متفاوته‌اند از طيور و غير آن كه عدد آن بيشمار است.

3- اهلى و وحشى- بعضى حيوانات انسى هستند بالطبع مثل انسان، و بعضى أنسى به مولد مثل گربه و اسب، و بعضى أنسى به جبر مثل باز شكارى، و دسته ديگر وحشى مثل پلنگ، بلكه از هر نوعى صنفى اهلى و صنفى وحشى هستند.

4- دسته‌اى با صدا و دسته‌اى بى‌صدا.

5- به حسب اخلاق بعضى هادى الطبع و كم غضب مثل گاو، بعضى شديد الجهل و تند غضب مثل خوك برى، بعضى حليم مثل شتر، بعضى ردى الحركات و شرير مثل مار، بعضى جرى و قوى كبير النفس كريم الطبع مثل شير، بعضى مغتال وحشى مثل گرگ، بعضى محتال مكار مثل روباه، بعضى شديد الغضب و متملق و باوفا مثل سگ، برخى شديد الكيس مستأنس مثل فيل و ميمون، بعضى حسود و مغرور مثل طاوس.

«1». تفسير مجمع البيان، ج 4، ص 148، چاپ كتابخانه آية اللّه العظمى المرعشى النجفى.

جلد 9 - صفحه 267

6- به حسب توالد و تناسل- بعضى توالد ندارند مثل زنبور عسل و عنكبوت كه مادينه آن كرمى زايد و بعد بتدريج اعضايش كامل و آن صورت يابد.

دسته‌اى توالد دارند بعضى به زائيدن، برخى تخم گذارند.

خلاصه عقول قاصر است از احاطه كامل به احوال كوچكترين حيوانات، چه برسد به تمام اقسام آن، پس اختصاص هر كدام به هيئتى و تركيبى و كيفيتى و وضعى و قوائى خاص، هر آينه برهانى است قاطع بر تدبير خالق واحد حكيم عليم.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِما يَفْعَلُونَ (41) وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ (42) أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحاباً ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكاماً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فِيها مِنْ بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشاءُ يَكادُ سَنا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ (43) يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ (44) وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ (45)

لَقَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ مُبَيِّناتٍ وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (46)

ترجمه‌

آيا نديدى كه خدا تسبيح ميكند مر او را هر كه در آسمانها و زمين است و پرندگان بال گشادگان در هوا هر يك بتحقيق دانسته دعايش را و تسبيحش را و خدا دانا است بآنچه ميكنند

و براى خدا است پادشاهى آسمانها و زمين و بسوى خدا است بازگشت‌

آيا نديدى كه خدا بتدريج ميراند ابر را پس تأليف ميكند ميان آن پس ميگرداند آنرا متراكم برروى هم پس مى‌بينى باران را كه بيرون ميآيد از لابلايش و فرو ميفرستد از آسمان از كوههائى كه باشد در آن از تگرگ پس صدمه ميرساند بآن كسى را كه بخواهد و بر ميگرداند آنرا از كسيكه بخواهد نزديك ميشود تابش برقش ببرد چشمها را ميگرداند

خدا شب و روز را همانا در آن هر آينه عبرتى است براى صاحبان بصيرت‌

و خدا آفريد هر جنبنده‌ئى را از آب پس بعضى از آنها آنست كه راه ميرود بشكمش و بعضى از آنها آن است كه راه ميرود بدو پاى و بعضى از آنها آنست است كه راه ميرود

جلد 4 صفحه 36

بر چهارپاى ميآفريند خدا آنچه را ميخواهد همانا خدا بر همه چيزى توانا است‌

هر آينه بتحقيق فرستاديم آيتهاى روشن كننده‌ئى و خدا هدايت ميكند آنرا كه ميخواهد براه راست.

تفسير

خداوند سبحان در اين آيات شريفه براى اثبات عظمت و قدرت كامله خويش به پيغمبر خود فرموده آيا نديدى و ندانستى كه تسبيح و تنزيه ميكند خدا را از شريك و عديل و نظير و ضدّ و ندّ و هر نقص و عيبى هر كس در آسمانها و زمين است از صاحبان عقول از قبيل ملائكه و جن و انس يا هر موجودى كه در آنها است اگر كلمه من بملاحظه تغليب صاحبان عقول بر غير آنها ذكر شده باشد و اين تسبيح يا مقالى است و آن اختصاص باهل ايمان دارد يا حالى است كه آن شامل تمام موجودات است چون تمام آنها بلسان حال دلالت دارند بر وجود صانع خبيرى كه منزه و مبرى است از هر نقص و فتورى‌

«برگ درختان سبز در نظر هوشيار

هر ورقى دفترى است معرفت كردگار»

و معرفت باين تسبيح اختصاص به پيغمبر اكرم ندارد بلكه هر كس مختصرى تفكر در اوضاع كائنات نمايد دلالت آنها بر چنين خالقى براى او مشهود ميشود بلكه همه اين معرفت را بالفطره دارند نهايت آنكه شواغل دنيوى آنها را منصرف از توجه بعرفان خودشان نموده لذا در مواقع شدت بالطبع متوجه بخداوند عالم خبير بصير قدير ميشوند بلى ممكن است استماع تسبيح فطرى آنها كه نقل شده اختصاص بآنحضرت و سائر اولياء اللّه داشته باشد و اين دلالت ذاتى كه تسبيح حالى است بيشتر مشهود ميشود در پرندگان كه بال گشادگان در هوا طيران ميكنند بحول و قوه الهى كه بآنها عنايت شده و مانع از سقوط بزمين است با آنكه جسم ثقيلند و بالهام غيبى كه قبض و بسط بال و صفيف و دفيف آنها هر يك در وقت لزوم مشهود است لذا تخصيص بذكر يافته‌اند و بالاتر از اين آنستكه تمام موجودات در عالم بالا اشتغال بطلب ذاتى و تسبيح فطرى خودشان در وقت تجلّى الهى بصفات جمال داشته‌اند ولى در اين عالم كه آمدند خاموش شدند بلكه در اين عالم هم هر يك بحسب حال و مقال مناسب با خودشان اشتغال بدعا و ثناى الهى دارند و متوجه بحال خودشان هم هستند منتهى گوش شنوا

جلد 4 صفحه 37

ميخواهد كه بشنود لذا ميگويند ما سميعيم و بصيريم و هشيم با شما نامحرمان ما خامشيم و قمى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه هيچ پرنده‌ئى در صحرا و دريا صيد نشود و هيچ چرنده‌ئى مگر براى كوتاهى او در ذكر خدا و نيز از آنحضرت نقل شده كه گنجشك‌ها قبل از طلوع آفتاب و بعد از آن تقديس پروردگار خود و در خواست روزيشان را مينمايند و از امير المؤمنين عليه السّلام روايت شده كه خواندن خروسها در زمين جواب گوئى و به تبع خواندن ملكى است بصورت خروس با اوصاف مخصوصى از عظمت و احاطه و ارتفاع كه ميگويد اشهد ان لا اله الا اللّه و اشهد انّ محمدا رسول اللّه و خاتم النبيّين و انّ وصيّه خير الوصيّين سبّوح قدّوس ربّ الملائكة و الرّوح و در اين باب در سور سابقه مخصوصا سوره بنى اسرائيل شرح مفصلى گذشت و بنابر آنچه ذكر شد ضمير در قد علم راجع بكلّ است چنانچه ظاهر كلام است و اگر راجع بخدا باشد محتاج به بيان نيست معلوم است كه خدا عالم بدعا و ثناى همه موجودات ميباشد چنانچه فرموده و خدا عالم است بافعال آنها و هر كس را بپاداش عملش از خير و شر ميرساند و نيز مسلّم است كه سلطنت حقه حقيقيّه در تمام آسمانها و زمين بالاستحقاق از آن حق است و غير او صلاحيت براى اين مقام ندارد و بازگشت تمام خلق در روز قيامت بحكم و فرمان او است و نيز فرموده آيا نديدى كه خداوند كم‌كم و بتدريج پاره‌هاى ابر را از جوانب و اطراف ميراند پس احداث انضمام و تأليف ميكند ميان آن ابر متفرق پس قرار ميدهد آنرا متراكم هر قطعه فوق ديگرى پس مى‌بينى قطرات باران را كه از خلل و فرج آن ريزان است و نازل ميكند از جهت فوق كه ابر است از قطعات بزرگى كه مانند كوه است و در آن جهت جاى دارد از جنس تگرگ تگرگ را يا نازل ميكند از آسمان از قطعات ابرى كه هر يك در عظمت و صلابت مانند كوهى است مقدارى از جنس تگرگ را پس آسيب ميرساند بآن تگرگ بر جان و مال و باغ و زراعت هر كس بخواهد و صرف ميكند آن آفت و بلا را از هر كس بخواهد و بر هر تقدير مفعول ينزّل محذوف يا مقدر است ولى مبيّن است و بنظر حقير معناى دوم احسن و اسهل است اگر چه معناى اول بين مفسرين اشهر است و در هر حال نزديك ميشود كه ضوء برق آن ابر

جلد 4 صفحه 38

ببرد نور چشمها را از شدت لمعان و خدا شب را مبدّل بروز و روز را مبدل بشب ميكند و ميگرداند آن دو را كوتاه و بلند و سر دو گرم و در تمام اين اوضاع و انقلابات كه ذكر شد موجبات عبرت و خداشناسى براى صاحبان بصيرت فراهم است در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم فرمود خداوند قرار داده ابرها را غربيلها از براى باران آن آب ميكند تگرگ را تا ضرر نزند بچيزيكه ميرسد و آنچه مى‌بينيد شما در آن از تگرگ و صاعقه نقمت است از خدا بهر كس بخواهد اصابت ميكند و نيز از آنحضرت نقل شده كه تگرگ خورده نميشود چون خدا فرموده يصيب بها من يشاء من عباده و در فقيه از امام باقر عليه السّلام نقل نموده در حديثى كه در آن اقسام بادها ذكر شده كه بعضى از آنها بادهائى است كه ابر را حبس ميكند ميان آسمان و زمين و بعضى از بادها فشار ميدهد و تقطير ميكند آنرا باذن خدا و بعضى از بادها پراكنده ميكند آنرا و خداوند خلق فرموده هر جنبنده‌ئى در زمين را كه حيوان باشد از منى چنانچه قمى ره فرموده يا از آب چون گفته‌اند اصل تمام موجودات آب است چنانچه فرموده و جعلنا من الماء كلّ شى‌ء حىّ پس بعضى از آنها حيوانات خزنده‌اند مانند مار و ماهى و كرم كه بشكم راه ميروند و بعضى از حيوانات بدو پا راه ميروند مانند انسان و پرندگان و بعضى بچهارپا مانند چرندگان و درندگان و قمى ره از امام صادق عليه السّلام و در مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه بعضى از حيوانات به بيشتر از چهارپا راه ميروند و اثبات شى‌ء نفى ما عدا نميكند چون خدا نميخواهد اقسام حيوانات را بيان بفرمايد ميخواهد بفرمايد خدا هر قسم بخواهد خلق ميكند از اين اقسام و غير آنها چون او بر هر مقدورى قادر است و اختلاف حيوانات با اتفاق اصلشان دليل بر وجود صانع خبير بصير حكيم مقتدر است و براى گرفتن اين نتيجه ذكر همان اقسام كافى است كه در انظار مردم جلوه‌گر است و در خاتمه براى اتمام حجت خود بر خلق فرموده كه بتحقيق ما نازل نموديم آيات واضحه و مبيّنه معارف و احكام را بر مردم تا تفكر و تأمل نمايند و مهتدى بهدايت الهى شوند ولى باز خدا هر كس را بخواهد توفيق تفكر و تأمل ميدهد و هدايت ميكند براه مستقيم موصل بحق و ببهشت و اينكه از حيوانات‌

جلد 4 صفحه 39

ديگر غير از انسان بكلمه من كه مخصوص بذوى العقول است تعبير شده گفته‌اند براى وجود ذوى العقول است در حيوانات كه بآن ملاحظه از باب تغليب بضمير جمع ذوى العقول در فمنهم من يمشى از آنها تعبير شده تا موافق شود تفصيل با اجمال و توافق حاصل شود بين اقسام و بعضى فرمايش قمى را هم در باب خلق حيوانات از منى حمل بر اغلب نموده‌اند و گفته‌اند بعضى از حيوانات از منى خلق نميشوند ولى آب جزء مادّه آنها است چون يكى از عناصر اربعه است و اين خود وجه ديگرى است براى بيان خلق تمام حيوانات از آب و خالق باضافه بكلّ نيز قرائت شده و بنظر حقير خداوند براى بيان مراد از من فى السموات و الارض كه اعمّ از ذوى العقول ظاهرى است و تقرير و تثبيت تسبيح براى كلّيه حيوانات معامله ذوى العقول در منهم و كلمه من در سه موضع با آنها فرموده است خصوصا بملاحظه اثبات علم بدعا و تسبيح كه براى كلّ شده كه بايد اين مراعات بشود تا توافق بين آيه اولى و اين آيه حاصل گردد و اللّه اعلم بمرامه و محسّنات كلامه.

وَ اللّه‌ُ خَلَق‌َ كُل‌َّ دَابَّةٍ مِن‌ ماءٍ فَمِنهُم‌ مَن‌ يَمشِي‌ عَلي‌ بَطنِه‌ِ وَ مِنهُم‌ مَن‌ يَمشِي‌ عَلي‌ رِجلَين‌ِ وَ مِنهُم‌ مَن‌ يَمشِي‌ عَلي‌ أَربَع‌ٍ يَخلُق‌ُ اللّه‌ُ ما يَشاءُ إِن‌َّ اللّه‌َ عَلي‌ كُل‌ِّ شَي‌ءٍ قَدِيرٌ (45)

و خداوند خلق‌ فرمود ‌هر‌ دابّه‌ ‌را‌ ‌از‌ آب‌ ‌پس‌ بعض‌ ‌آنها‌ راه‌ مي‌رود ‌بر‌ شكمش‌ و بعض‌ ‌آنها‌ مشي‌ مي‌كند ‌به‌ دو پا و بعض‌ ‌آنها‌ ‌به‌ چهار پا خلق‌ مي‌فرمايد ‌خدا‌ ‌آن‌ چه‌ مشيتش‌ تعلق‌ بگيرد.

محققا خداوند ‌بر‌ ‌هر‌ چيزي‌ قادر ‌است‌ (اشكال‌) بعضي‌ حيوانات‌ هستند ‌که‌ بيش‌ ‌از‌ چهارپا راه‌ مي‌روند مثل‌ مورچه‌، هزارپا و عنكبوت‌ و امثال‌ اينها و ‌آنها‌ ‌را‌ ذكر نفرمود.

(جواب‌) كلمه فمنهم‌، ‌من‌ تبعيضي‌ ‌است‌ ‌يعني‌ بعض‌ ‌آنها‌ و لازم‌ نيست‌ تمام‌ اقسام‌ ‌را‌ ذكر فرمايد اولا.

و ثانيا ذكر اربع‌ شامل‌ ‌آنها‌ ‌هم‌ ميشود زيرا ‌آنها‌ ‌هم‌ چهارپا دارند و زياده‌ لذا ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ ‌عليه‌ ‌السلام‌ ‌است‌ و منهم‌ ‌من‌ يمشي‌ ‌علي‌ اكثر ‌من‌ ‌ذلک‌.

(وَ اللّه‌ُ خَلَق‌َ كُل‌َّ دَابَّةٍ) مراد انسان‌ و انواع‌ حيوانات‌ ‌است‌ جن‌ و ملك‌ خارج‌ هستند چون‌ فرمود.

(مِن‌ ماءٍ) ‌که‌ نطفه‌ ‌باشد‌ و ‌به‌ همين‌ اشاره‌ دارد آيه شريفه‌ (وَ جَعَلنا مِن‌َ الماءِ

جلد 13 - صفحه 545

كُل‌َّ شَي‌ءٍ حَي‌ٍّ) انبياء آيه 31.

زيرا ملائكه‌ ‌از‌ نور خلق‌ شده‌اند و جن‌ ‌از‌ آتش‌ و حكماء گفتند اول‌ چيزي‌ ‌را‌ ‌که‌ خلق‌ فرمود ماء ‌بود‌ ‌که‌ عرش‌ اعظم‌ ‌هم‌ ‌بر‌ ماء قرار گرفته‌ (وَ كان‌َ عَرشُه‌ُ عَلَي‌ الماءِ) هود آيه 9 لكن‌ مراد ‌از‌ ‌اينکه‌ جمله‌.

(وَ اللّه‌ُ خَلَق‌َ كُل‌َّ دَابَّةٍ مِن‌ ماءٍ) مراد نطفه‌ ‌است‌ ‌که‌ ماء نر ‌در‌ رحم‌ ماده‌ قرار مي‌گيرد ‌حتي‌ ‌در‌ طيور ‌که‌ تخم‌ قرار مي‌گيرد و ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ هوام‌ مثل‌ مورچه‌ و مراد ‌از‌ دابه‌ حيوان‌ و انسان‌ ‌است‌ ‌که‌ روي‌ زمين‌ مشي‌ مي‌كنند شامل‌ جن‌ و ملك‌ نمي‌شود زيرا مشي‌ ‌آنها‌ نزول‌ و هبوط ‌است‌ ‌حتي‌ ‌در‌ قلب‌ ‌هم‌ دخول‌ و خروج‌ دارند بوسوسه‌ و الهام‌.

(فَمِنهُم‌ مَن‌ يَمشِي‌ عَلي‌ بَطنِه‌ِ) تعبير ‌به‌ ‌من‌ ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌ انسان‌ ‌هم‌ داخل‌ ‌در‌ دابه‌ هست‌ لذا جمع‌ مذكر آورد فمنهم‌ فرمود، مشي‌ ‌بر‌ بطن‌ ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌ دست‌ و پا ندارد بايد ‌خود‌ ‌را‌ روي‌ زمين‌ بكشد ‌ يا ‌ ‌در‌ آب‌ حركت‌ كند مثل‌ ماهي‌.

(وَ مِنهُم‌ مَن‌ يَمشِي‌ عَلي‌ رِجلَين‌ِ) مثل‌ انسان‌ و طيور انسان‌ دو دست‌ دارد و ايستاده‌ ‌در‌ حال‌ قيام‌ مشي‌ مي‌كند و طيور ‌به‌ ازاء دست‌ دو بال‌ دارند ‌که‌ پرواز مي‌كنند.

(وَ مِنهُم‌ مَن‌ يَمشِي‌ عَلي‌ أَربَع‌ٍ) مثل‌ اسب‌، قاطر، الاغ‌، گوسفند، شتر، گاو، حيوانات‌ صحرايي‌ مثل‌ آهو و درندگان‌ مثل‌ ببر، گربه‌ و پلنگ‌ و موش‌ و امثال‌ اينها و اما حيواناتي‌ ‌که‌ بيش‌ ‌از‌ چهار پايان‌ هستند بعضي‌ گفتند دقت‌ كرديم‌ مشي‌ ‌آنها‌ ‌بر‌ چهارپا ‌است‌ و بعضي‌ گفتند مدخول‌ ‌در‌ چهار پايان‌ هستند غاية الامر زائد ‌بر‌ چهارپا دارند لكن‌ ‌از‌ آيه شريفه‌ انحصار ‌به‌ ‌اينکه‌ سه‌ طايفه‌ استفاده‌ نميشود مانعي‌ ندارد اقسام‌ ديگري‌ ‌هم‌ ‌باشد‌ چنانچه‌ ميفرمايد:

(يَخلُق‌ُ اللّه‌ُ ما يَشاءُ) ‌هر‌ نحو ‌که‌ مشيت‌ ‌او‌ تعلق‌ بگيرد قدرت‌ دارد (إِن‌َّ اللّه‌َ عَلي‌ كُل‌ِّ شَي‌ءٍ قَدِيرٌ) قدرتش‌ محدود نيست‌ ‌غير‌ متناهيست‌ عين‌ ذات‌ ‌است‌.

546

]

(آیه 45)- این آیه به یکی از مهمترین چهره‌های نظام آفرینش که از روشنترین دلائل توحید است یعنی مسأله حیات در صورتهای متنوعش اشاره کرده، می‌گوید: «خداوند هر جنبنده‌ای را از آبی آفرید» (وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ).

منظور از «آب» نطفه است و احتمال دارد اشاره به پیدایش نخستین «موجود» باشد، زیرا هم طبق بعضی از روایات اسلامی اولین موجودی را که خدا

ج3، ص304

آفریده آب بوده و انسانها را بعدا از آن آب آفرید و هم طبق فرضیه‌های علمی جدید نخستین جوانه «حیات» در دریاها ظاهر شده، و این پدیده قبل از همه جا بر اعماق یا کنار دریاها حاکم شده است.

و با این که اصل همه آنها به آب باز می‌گردد با این حال خلقتهای بسیار متفاوت و شگفت‌انگیزی دارند: «پس گروهی از آنها بر شکم خود راه می‌روند» (خزندگان) (فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ).

«و گروهی بر روی دو پا راه می‌روند» انسانها و پرندگان (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ).

«و گروهی بر روی چهار پا راه می‌روند» چهار پایان (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ).

تازه منحصر به اینها نیست و حیات چهره‌های فوق‌العاده متنوع دارد اعم از موجوداتی که در دریا زندگی می‌کنند و یا حشرات که هزاران نوع دارند و هزاران صورت لذا در پایان آیه می‌فرماید: «خداوند هر چه را اراده کند می‌آفریند» (یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ).

«چرا که خدا بر همه چیز تواناست» (إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ).