آیه 41 سوره رعد

أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها وَ اللَّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَ هُوَ سَرِيعُ الْحِسابِ (41)

بعد از آن تنبيه بر اين معنى نموده مى‌فرمايد:

أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ‌: آيا نمى‌بينند و نمى‌دانند اهل مكه و سايرين آنكه فرمان ما مى‌آمد بر زمين كفار. نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها: كم مى‌كنيم از اطراف آن، يعنى كم كم از تصرف كفار بيرون مى‌كنيم و به تصرف آنان در مى‌آوريم. يا ويران مى‌كنيم زمين را به موت و هلاك آن.

نزد ابن عباس نقصان و خرابى زمين به موت علما باشد چنانچه احاديث‌

جلد 6 - صفحه 404

بسيار است: «1» 1- تفسير على بن ابراهيم فرمايد: موت علماء. «2» 2- «من لا يحضر» از حضرت صادق عليه السّلام از اين آيه سؤال، فرمود:

موت علماء «3».

3- ابو الفتوح رازى (قدس الله سره) در تفسير خود از ابو الدرداء روايت نموده كه حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلم فرمود: خذ العلم قبل ان يذهب فرا گيريد علم را پيش از آنكه برود. عرض كردند: رفتن علم چگونه باشد و حال آنكه قرآن در ميان ما و در دلهاى ماست و پيوسته آن را مى‌خوانيم و به فرزندان تعليم كنيم؟ حضرت در غضب شده فرمود:

انّ اللّه لا يقبض العلم بين النّاس بنزعه و لكن يقبض العلماء حتّى اذا لم يبق عالم اتّخذ النّاس رؤسا جهّالا فافتوا بغير علم فضلوا و اضلّوا.

خداى تعالى علمى كه مرحمت فرموده ميان مردم باز نگيرد، بلكه علما را قبض فرمايد تا آنكه باقى نماند عالمى كه پيشواى مردمان باشد؛ در آن وقت فراگيرند مردم پيشوايان جاهل، فتوى دهند «4» فرمود: اذا مات المؤمن الفقيه ثلم فى الاسلام ثلمة لا يسدّها شيئى: هرگاه بميرد مؤمن عالم، رخنه‌اى در اسلام وارد شود كه هيچ چيز آن را سد ننمايد. «5» ايضا عن ابى جعفر عليه السّلام قال: كان علىّ بن الحسين عليه السّلام: يقول:

انّه يسخّى نفسى فى سرعة الموت و القتل فينا قول اللّه عزّ و جلّ: «أ و لم يروا أنا نأتى الارض ننقصها من اطرافها» و هو ذهاب العلماّء. «6» 5- بعضى از بزرگان فرموده: موت الانبياء يقرح به العين و موت الاباء مصيبة

«1» تفسير مجمع البيان ج 3 ص 300.

«2» تفسير قمى ج 1 ص 367.

«3» من لا يحضره الفقيه.

«4» تفسير ابو الفتوح ج 6 ص 502.

«5» كافى ج 1 ص 38، حديث 2.

«6» همان مصدر، حديث 6.

جلد 6 - صفحه 405

للبنين و موت الابناء يقطع الوتين و موت الاكفّاء يعرق منه الجبين و موت العلماء ثلمة فى الّدين. «1» انس بن مالك روايت نموده كه رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

مثل عالم در زمين مثال ستاره است در آسمان كه به او راه يابند در برّ و بحر. «2» وَ اللَّهُ يَحْكُمُ‌: و خداى تعالى حكم فرمايد و فصل نمايد امر را. لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ‌: ناقضى نيست مر حكم او را، و رد كننده و تغيير دهنده‌اى نيست مر قضاء او را. يا كسى مخالفت فرمان الهى نتواند نمايد به چيزى كه بشكافد آن را. وَ هُوَ سَرِيعُ الْحِسابِ‌: و خداى متعال زود حساب نماينده و به جزا رساننده باشد، يعنى زمان بسيار از عذاب دنياى ايشان نگذشته باشد كه حق تعالى حساب ايشان فرمايد در آخرت.

أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها وَ اللَّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَ هُوَ سَرِيعُ الْحِسابِ (41) وَ قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلَّهِ الْمَكْرُ جَمِيعاً يَعْلَمُ ما تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَ سَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ (42) وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفى‌ بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتابِ (43)

ترجمه‌

آيا نديدند كه ما ميآئيم در زمين كم ميكنيم از جوانب آن و خدا حكم ميكند نيست ردّ كننده‌اى مر حكم او را و او است زود حساب‌

و همانا مكر نمودند آنانكه بودند پيش از آنها پس مر خدا را است تمامى مكر ميداند آنچه را كسب ميكند

جلد 3 صفحه 216

هر نفسى و زود باشد كه بدانند كافران كه مر كه را است انجام آنسراى‌

و ميگويند آنانكه كافر شدند نيستى فرستاده شده بگو كافى است خدا گواه ميان من و شما و كسيكه نزد او است علم كتاب.

تفسير

در اين آيه نيز ظاهرا اشاره بجواب اشكال اخير كفّار در آيات سابقه شده است كه ميگفتند چرا خبرى از نصرت پيغمبر و عذاب ما نيست باين تقريب كه چگونه خبرى نيست با آنكه مى‌بينند ما بتدريج و تفريق وارد در اراضى آنها ميشويم و از اطراف و جوانب آن تصرف ميكنيم و كفّار را ميكشيم و مسلمان ميكنيم و بر عده و عده خودمان ميافزائيم و آنها بهيچ وجه نميتوانند از مقدرات الهى سرپيچى كنند و او زود بحساب بندگان رسيدگى ميكند و تمامى را بجزاى كامل خواهد رسانيد اگر دلخوشى آنها بتصرّف مكّه است آنهم عمّا قريب فتح خواهد شد و معقّب تعقيب كننده چيزيرا گويند براى ردّ و ابطال آن و اين معنى بر حسب ظاهر و مناسبت آيات سابقه است ولى قمّى ره فرموده مراد موت علماء است و در احتجاج از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه مراد هلاكت اهل هر زمانى است و در فقيه از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه در جواب سؤال از اين آيه فرمود مراد فقد علماء است و در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه مراد از اين آيه رفتن دانشمندان است و بعضى گفته‌اند مراد خرابى بلاد است و بنابراين آيه مربوط بجواب اشكال سابق نيست و شايد مراد آن باشد كه آيا نمى‌بينند ما هلاك ميكنيم اهل زمين را ببردن علماء و دانشمندانشان و ويرانى عمارات و خرابى بلادشان پس نبايد كفّار ايمن باشند از ورود اين بليّات و آفات بر آنها بنابر آنكه اتيان ارض اشاره بهلاكت اهل آن و نقص اطراف زمين كنايه از فوت علماء و خرابى عمارات باشد و كفّاريكه قبل از اينها در دنيا زندگى ميكردند چه مكرها با انبياء و اهل ايمان زمان خودشان نمودند و خداوند تمام آنها را باطل نمود چون تمام تدبيرات و نتيجه گرفتن از آنها بدست قدرت و اراده الهى است ميداند نيّات و اعمال مردم را و بر طبق آن جزا خواهد داد و بالاخره كفّار خواهند دانست كه عاقبت محمود و بهشت موعود نصيب كه خواهد بود و در آيه اخيره دستور به پيغمبر اكرم داده شده است كه در جواب كسانيكه منكر نبوّت تو شدند بگو خداوندى كه كتاب و معجز بمن عطا فرمود بى‌نياز كرد مرا از اقامه‌

جلد 3 صفحه 217

شاهد بر ادّعاء خودم پس كافى است خدا كه شاهد باشد ميان من و شما بر صدق ادّعاء من و كسيكه نزد او حاضر است علم بهر كتاب آسمانى كه او على بن أبي طالب عليه السّلام است چون شهادت چنين شخصى بر نبوّت كسى اقوى دليل بر صدق او است در كافى و خرائج و عيّاشى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه مراد مائيم و على عليه السّلام اوّل ما و افضل ما و بهتر ما است بعد از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و در مجمع از امام صادق عليه السّلام مانند اين حديث را نقل نموده و در احتجاج نقل نموده كه مردى از امير المؤمنين عليه السّلام سؤال نمود از بالاترين منقبت او حضرت اين آيه را قرائت نمود و فرمود مقصود از من عنده علم- الكتاب مائيم و در مجالس از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه پرسيدند از اين آيه فرمود مراد برادرم على بن أبي طالب است و بعضى گفته‌اند مراد از من عنده علم الكتاب علماء از اهل كتابند كه مسلمان شدند از قبيل عبد اللّه بن سلام و سلمان فارسى و تميم الدارى ولى عيّاشى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند پسر عبد اللّه بن سلام چنين ادّعائى ميكند فرمود دروغ ميگويد مراد على بن أبي طالب عليه السّلام است در باره او نازل شده او عالم اين امّت است بعد از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و در چند روايت ديگر اين معنى تأكيد شده و قريب باين مضمون فرموده‌اند كه مثل الّذى عنده علم من الكتاب كه خداوند در سوره نحل فرموده در مقابل من عنده علم الكتاب كه در اين سوره ميفرمايد مثل قطره و دريا است و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه همانا علمى كه آدم از آسمان بزمين آورد و آنچه موجب فضيلت انبياء شد تا خاتم ايشان در عترت آنحضرت است و اللّه علم كتاب تمامش نزد ما است سلام اللّه عليهم اجمعين و بعضى گفته‌اند مراد از من عنده علم الكتاب خداوند است بدليل آنكه بعضى من عنده بكسر ميم و دال قرائت نموده‌اند و ضعف مدعا و دليل آنها بر ارباب خرد واضح است در ثواب الاعمال و عيّاشى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه زياد سوره رعد را قرائت نمايد هرگز صاعقه باو نخواهد رسيد اگر چه ناصبى باشد و اگر اهل ايمان باشد بدون حساب داخل بهشت ميشود و شفاعت ميكند هر كسى را بشناسد از اهل بيت و برادران خود و الحمد للّه ربّ العالمين و صلّى اللّه على محمّد و آله الطّاهرين.

جلد 3 صفحه 218

أَ وَ لَم‌ يَرَوا أَنّا نَأتِي‌ الأَرض‌َ نَنقُصُها مِن‌ أَطرافِها وَ اللّه‌ُ يَحكُم‌ُ لا مُعَقِّب‌َ لِحُكمِه‌ِ وَ هُوَ سَرِيع‌ُ الحِساب‌ِ (41)

آيا مشاهده‌ نميكنند و نمي‌بينند ‌که‌ محققا ‌ما ميائيم‌ زمين‌ ‌را‌ ‌که‌ نقص‌ ميكنيم‌ ‌آن‌ ‌را‌ ‌از‌ اطراف‌ ‌آن‌ و خداوند حكم‌ ميفرمايد و كسي‌ نيست‌ ‌که‌ روي‌ حكم‌ ‌او‌ و ‌بر‌ خلاف‌ حكم‌ ‌او‌ حكم‌ كند و نقض‌ حكم‌ ‌او‌ ‌را‌ بكند و خداوند سريع‌ الحساب‌ ‌است‌ زود بحساب‌ بندگان‌ ميرسد.

أَ وَ لَم‌ يَرَوا أَنّا نَأتِي‌ الأَرض‌َ ‌يعني‌ فرمان‌ ميدهيم‌ و دستور و حكم‌ ميكنيم‌ ‌در‌ زمين‌ نَنقُصُها مِن‌ أَطرافِها مفسرين‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ جمله‌ تفسيرات‌ مختلف‌ دارند تمام‌ تفسير برأي‌ ‌است‌ و مدرك‌ ندارد و اخبار زيادي‌ داريم‌ ‌در‌ كافي‌ مسندا ‌از‌ جابر ‌از‌ حضرت‌ باقر ‌از‌ حضرت‌ زين‌ العابدين‌ (ع‌) تفسير فرمود بفقد علماء ‌در‌ مجمع‌ ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ ‌عليه‌ السّلام‌ بذهاب‌ علمائها و فقهائها و خيارها، صدوق‌ ‌در‌ فقيه‌ ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ (ع‌) بفقد العلماء، ‌علي‌ ‌بن‌ ابراهيم‌ ‌در‌ تفسير بموت‌ العلماء و ‌در‌ اخبار دارد ‌که‌

(اذا مات‌ العالم‌ ثلم‌ ‌في‌ الاسلام‌ ثلمة ‌لا‌ يسدها شيئي‌ ‌ما اختلف‌ الليل‌ و النهار)

توضيح‌ كلام‌ اينكه‌ يكي‌ ‌از‌ عقوبات‌ ‌بر‌ اهل‌ زمين‌ ‌پس‌ ‌از‌ آنكه‌ طغيان‌ و سركشي‌ و فسق‌ و فجور و ملهيات‌ رواج‌ پيدا كرد خداوند علماء ‌را‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ميگيرد و جهّال‌ ‌را‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ مسلط ميكند ‌که‌ ‌هر‌ چه‌ بتوانند بآنها ظلم‌ و شكنجه‌ وارد كنند و جلوگيري‌ نداشته‌ باشند.

جلد 11 - صفحه 352

وَ اللّه‌ُ يَحكُم‌ُ لا مُعَقِّب‌َ لِحُكمِه‌ِ ‌يعني‌ ‌پس‌ ‌از‌ حكم‌ الهي‌ احدي‌ قدرت‌ ندارد ‌بر‌ خلاف‌ ‌آن‌ حكمي‌ كند ‌که‌ ‌اگر‌ حكم‌ كرد ببردن‌ كسي‌ ‌در‌ جهنم‌ احدي‌ نيست‌ جلوگيري‌ كند و كذا ساير احكامش‌.

وَ هُوَ سَرِيع‌ُ الحِساب‌ِ قدرت‌ دارد ‌در‌ طرفة العين‌ بحساب‌ تمام‌ بندگانش‌ رسيدگي‌ كند زيرا

‌لا‌ يشغله‌ شأن‌ ‌عن‌ شأن‌

إِنَّما قَولُنا لِشَي‌ءٍ إِذا أَرَدناه‌ُ أَن‌ نَقُول‌َ لَه‌ُ كُن‌ فَيَكُون‌ُ نحل‌ ‌آيه‌ 40.

]

(آیه 41)- انسانها و جامعه‌ها از میان می‌روند و خدا می‌ماند: از آنجا که در آیات گذشته روی سخن با منکران رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود در اینجا نیز همان بحث تعقیب شده است.

نخست می‌گوید: این مغروران لجوج «آیا ندیدند که ما پیوسته به سراغ زمین می‌آییم و از اطراف (و جوانب) آن کم می‌کنیم»؟! (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها).

روشن است که منظور از «زمین» در اینجا «اهل زمین» است، یعنی، آیا آنها به این واقعیت نمی‌نگرند که پیوسته اقوام و تمدّنها و حکومتها در حال زوال و نابودی هستند؟

و این هشداری است به همه مردم اعم از نیک و بد حتی علماء و دانشمندان که ارکان جوامع بشری هستند و با از میان رفتن یک تن آنها گاهی دنیایی به نقصان می‌گراید، هشداری است گویا و تکان دهنده! سپس اضافه می‌کند: «حکومت و فرمان از آن خداست و هیچ کس را یارای ردّ احکام او یا جلوگیری از فرمان او نیست» (وَ اللَّهُ یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ).

«و او سریع الحساب است» (وَ هُوَ سَرِیعُ الْحِسابِ).