آیه 4 سوره شرح

وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ «4»

وَ رَفَعْنا لَكَ‌: و برداشتيم و بلند نموديم براى اظهار قدر و منزلت تو، ذِكْرَكَ‌: ذكر تو را، به نبوت و رسالت و خاتميت. يا نام تو را قرين نام خود ساختيم وصيت تو را در عالم رفيع نموديم در اذان و اقامه و خطبه و تشهّد، تا مرا ياد نكنند، مگر آنكه تو را در عقب آن ذكر كنند. ابو سعيد خدرى از حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت نموده كه: جبرئيل در اين آيه مرا گفت:

«قال اللّه اذا ذكرت ذكرت معى»: هرگاه من مذكور شوم، تو با من مذكور شوى. و حسان بن ثابت در اين معنى گفته:

اعزّ عليه للنبوّة خاتم‌

من اللّه مشهور يلوح و يشهد

و ضم الا الاله اسم النبى الى اسمه‌

اذا قال فى الخمس المؤذّن اشهد

و شقّ له من اسمه ليجلّه‌

فذو العرش محمود و هذا محمد «1»

تتمّه- وجوه ديگر در ترفيع ذكر و نام آن حضرت بيان نموده‌اند:

1- آنكه بر تو صلوات فرستاديم و بندگان را امر نموديم بر تو صلوات فرستند. (إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً). «2» 2- طاعت و رضاى خود را در طاعت و رضاى تو گردانيديم كه‌ «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»* «3» و «وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»*. «4» 3- تو را نبى اللّه و رسول اللّه ملقب گردانيديم و مقدّم و پيشواى خلق اولين‌

«1». مجمع البيان (چ 1403 هج) ج 5 ص 509- 508.

«2». سوره احزاب، آيه 56.

«3» سوره احزاب، آيه 71.

«4». سوره انفال، آيه 20 و 46.

جلد 14 - صفحه 265

و آخرين قرار داديم.

4- از جميع انبياء و امّت اخذ ميثاق نموديم كه به تو ايمان آورند و تصديق كنند.

5- در قيامت، تو را شافع بندگان گردانيديم.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ «1» وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ «2» الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ «3» وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ «4»

فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً «5» إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً «6» فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ «7» وَ إِلى‌ رَبِّكَ فَارْغَبْ «8»

ترجمه‌

آيا گشايش نداديم براى تو سينه تو را

و برداشتيم از دوش تو بار گران تو را

كه كمر شكن بود براى تو

و بلند نموديم براى تو نام تو را

پس همانا با سختى آسانى است‌

همانا با سختى آسانى است‌

و چون فارغ شدى پس كوشش در عبادت كن‌

و بسوى پروردگارت پس رغبت نماى.

تفسير

خداوند منّان در تعقيب بيان الطاف و نعم خود در سوره سابقه نسبت بحضرت ختمى مرتبت ميفرمايد آيا ما شرح صدر و گشايش دل بتو عنايت ننموديم كه مشتمل شد بر علم و حكمت و قابل شد براى تلقّى وحى و قبول رسالت و قادر شد بر تحمّل آزار قوم و جمع بين دعوت خلق و اشتغال بعبادت حق و چون شرح صدر و گشودگى دل بفرح و سرور و اطمينان خاطر است چنانچه دلتنگى از همّ و غم و اندوه است قمّى ره نقل فرموده كه شرح صدر آنحضرت بآن بود كه خداوند امير المؤمنين عليه السّلام را وصى او قرار داد و در روز فتح مكّه كه قريش اسلام آوردند او را مسرور فرمود و در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه پرسيدند از او آيا سينه گشوده ميشود فرمود بلى گفتند آيا نشانه‌اى دارد كه شناخته شود بآن فرمود اعراض از دنيا و اقبال بآخرت و تهيه براى مرگ پيش از ورود آن و برداشتيم از دوش تو بار سنگين همّ و غمّ از آزار قوم و انجام رسالت را بوجود امير المؤمنين و شمشير او و ثروت حضرت‌

جلد 5 صفحه 404

خديجه آن بار سنگينى كه كمر شكن بود براى تو اگر نبود كمك آن دو و قمّى ره وزر را بسنگينى جنگ تفسير فرموده و شايد مراد آن باشد كه حضرت بنفس نفيس خود مأمور بجنگ نبود و بيشتر امير المؤمنين عليه السّلام در جنگها مراقبت و دفاع از حضرت مينمود در هر حال اصل وزر بمعناى سنگينى است و وزير هم مشتقّ از وزر است چون مسؤليّت سنگينى در عهده دارد و گناه را هم كه وزر ميگويند بمناسبت سنگينى عقوبت آن است و اينجا هم بعضى گفته‌اند مراد دفع نمودن گناه است از آن حضرت بعطا نمودن قوه عصمت ولى آيات آتيه مؤيّد معناى اول است كه ميفرمايد و بلند نموديم و خواهيم نمود نام تو را در دنيا بطوريكه تمام مردم عالم تو را بشناسند يا برسالت و خاتميّت يا بعلم و حكمت و بزرگى و بزرگوارى براى تسكين خاطر او و قمّى ره نقل فرموده كه مراد آنست كه نام برده ميشوى تو وقتى كه نامبرده شوم من و آن قول مردم است اشهد أن لا اله الا اللّه و أن محمّدا رسول اللّه و در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل فرموده در اين آيه كه فرمود جبرئيل بمن گفت خداوند عز و جل فرمود وقتى نامبرده شوم من نامبرده شوى تو با من پس همانا با همّ و غمّ و رنج و سختى و بار گران شادى و مسرّت و فتح و ظفر و سهولت امر است و نبايد مأيوس از رحمت خدا شد در دنيا علاوه بر آنكه با مشقّت و صعوبت انجام تكاليف الهيّه در دنيا سهولت و آسانى امر آخرت است و بنابر اين دو عسر است و دو يسر و محتمل است مراد آن باشد كه با سختيهاى دنيوى تو سهولت دنيوى و اخروى است و اشاره باين باشد آنچه در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه بيرون آمد روزى پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مسرور و خوشحال و ميفرمود هرگز غلبه پيدا نميكند يك عسر بر دو يسر و در بيان وجه آن گفته شده كه چون عسر معرّف بالف و لام است و آن يا براى عهد است يا جنس متعدّد نميشود ولى يسر نكره است كه شايع در جنس خود است پس متعدد ميشود و اقرب در نظر آنست كه جمله دوم تقرير و تثبيت جمله اول باشد باين تقريب كه چون جمله اول متفرّع بر آيات سابقه است وعده سهولت امر بر پيغمبر اكرم باشد بعد از صعوبت آن و لذا مبدوّ بفاء تفريع شده و جمله دوم كه خالى از آن است بيان امر كلّى باشد و بمنزله دليل براى جمله اول و اشاره بآنكه بناء الهى بر آنست كه بعد از سختى‌

جلد 5 صفحه 405

آسانى براى بندگان خصوصا اهل ايمان پيش بياورد و در خاتمه بنظر حقير امر فرموده است كه بعد از فراغت از امر دعوت و ارشاد و هدايت خلق بدين حق قيام بوظائف عبادت نمايد و زحمت در تحصيل قرب پروردگار خود كشد و رغبت بمناجات و انس با خداوند كند و از غير بگسلد و بدوست پيوندد و در روايات ائمه اطهار باشتغال بدعا بعد از فراغت از نماز تفسير شده و بنصب امير المؤمنين عليه السّلام بخلافت بعد از فراغت از امر نبوّت و بمعناى اخير بايد فانصب بكسر صاد قرائت شود و ظاهرا نشده و اللّه اعلم بحقائق الامور و بر حسب بعضى از روايات معتبره سوره الضحى و اين سوره يكى است و همچنين سوره فيل و ايلاف و بايد در نماز جمعا خوانده شود اگر چه شيخ استاد ما قدس سرّه در كتاب صلاة خود در لزوم آن بر حسب روايات اشكال فرموده ولى ظاهرا مسئله مسلّم است و بايد بسم اللّه را هم ميان آن دو خواند و تناسب معانى و ارتباط مطالب هر يك از آن دو با ديگرى شاهد بر وحدت است چنانچه علامه طباطبائى قدس سره فرموده و الضحى و الانشراح واحدة بالاتّفاق و المعانى شاهده كذالك الفيل مع الايلاف و فصل بسم اللّه لا ينافى و ثواب قرائت اين سوره هم در ذيل سوره الشمس گذشت و الحمد للّه على نعمه و آلائه و الصلوة و السلام على امنائه و اصفيائه.

جلد 5 صفحه 406

وَ رَفَعنا لَك‌َ ذِكرَك‌َ «4»

و بلند كرديم‌ و رفعت‌ داديم‌ نام‌ تو ‌را‌. ‌در‌ دخول‌ ‌در‌ اسلام‌ شهادت‌ برسالت‌ تو ‌را‌ قرين‌ شهادت‌ بتوحيد الهي‌ قرار داديم‌، ‌در‌ نماز شرط صحت‌ نماز ‌در‌ تشهد ‌در‌ أذان‌ و اقامه‌ و ‌در‌ ‌هر‌ كجا ‌که‌ اسم‌ شريفت‌ برده‌ شود دستور صلوات‌ ‌بر‌ تو داديم‌ ‌که‌ ‌در‌ آيه شريفه‌ ميفرمايد:

إِن‌َّ اللّه‌َ وَ مَلائِكَتَه‌ُ يُصَلُّون‌َ عَلَي‌ النَّبِي‌ِّ يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيه‌ِ وَ سَلِّمُوا تَسلِيماً احزاب‌ آيه 56. تو ‌را‌ افضل‌ انبياء قرار داديم‌ اوصياء تو ‌را‌ افضل‌ أوصياء، امت‌ تو ‌را‌ افضل‌ امم‌، كتاب‌ تو ‌را‌ افضل‌ كتب‌، دين‌ تو ‌را‌ افضل‌ اديان‌، بتو مقام‌ محمود عنايت‌ كرديم‌، تو ‌را‌ واسطه فيوضات‌ بندگان‌ قرار داديم‌ ‌در‌ معراج‌ بمقام‌ قاب‌ قوسين‌ ‌او‌ أدني‌ رسانديم‌، و شفاعت‌ تو ‌را‌ ‌در‌ حق‌ ‌هر‌ ‌که‌ بخواهي‌ قبول‌ كرديم‌، شفاعت‌ كبري‌.

]

(آیه 4)- و در بیان سومین موهبت، می‌فرماید: «و آوازه تو را بلند ساختیم» (و رفعنا لک ذکرک).

نام تو همراه اسلام و نام قرآن همه جا پیچید، و از آن بهتر این که نام تو در کنار نام اللّه هر صبح و شام بر فراز مأذنه‌ها و هنگام اذان برده می‌شود، و شهادت به رسالت تو، در کنار شهادت به توحید و یگانگی خداوند نشان اسلام، و دلیل پذیرش این آیین پاک است.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در تفسیر این آیه می‌خوانیم که فرمود: جبرئیل به من گفت: خداوند متعال می‌گوید: هنگامی که نام من برده می‌شود نام تو نیز همراه من ذکر می‌شود- و در عظمت مقام تو همین بس.