آیه 37 سوره سبأ

وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى‌ إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ (37)

بعد از آن تصريح به اين معنى كره مى‌فرمايد:

وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ‌: و نيست مالهائى كه به شما داده‌ايم و نه فرزندان كه به شما ارزانى كرده‌ايم، بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ‌: آن چيزى كه نزديك گرداند شما را، عِنْدَنا زُلْفى‌: نزد ما تقرّبى و نزديكى، زيرا تقرب به اعمال صالحه مى‌باشد و شما را افعال شايسته نيست چنانچه فرمايد: إِلَّا مَنْ آمَنَ‌:

جلد 10 - صفحه 540

(استثناء از ضمير خطاب) يعنى مال و اولاد هيچكس را نزديك به خدا نگرداند مگر كسى كه ايمان آورد به خداى يگانه و معتقدات حقه، وَ عَمِلَ صالِحاً: و بجا آورد كارهاى شايسته كه از جمله آن صرف مال است در راه خدا، و اولاد خود را علم دين بياموزيد و به صلاح تربيت نمايد. فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ‌:

پس آن گروه مر ايشان راست پاداش دو برابر و بيشتر، بِما عَمِلُوا: به سبب آنچه كردند از انواع خيرات و طاعات، يعنى جزاء حسنات را زياده گرداند يكى را به ده، تا هفتصد، بلكه از آن زيادتر بر سبيل فضل و عنايت، وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ‌: و ايشان در غرفه‌هاى بهشت ايمنند از مكاره و آفات و شدايد و مخافات.

قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (36) وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى‌ إِلاَّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ (37) وَ الَّذِينَ يَسْعَوْنَ فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ (38) قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ (39) وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ (40)

قالُوا سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ (41) فَالْيَوْمَ لا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ (42)

ترجمه‌

بگو همانا پروردگار من گشاده ميگرداند روزى را براى هر كه ميخواهد و تنگ ميگرداند ولى بيشتر مردمان نميدانند

و نيست مالهاى شما و نه فرزندانتان چيزى كه نزديك گرداند شما را نزد ما نزديك شدنى مگر آنكس كه‌

جلد 4 صفحه 366

گرويد و كردكار شايسته‌ئى پس آنگروه مر آنها را است پاداش دو چندان براى آنچه كردند و ايشان در منازل فوقانى ايمنانند

و آنها كه كوشش ميكنند در آيات ما كه عاجزكنندگان ما باشند آنها در عذاب حاضر كرده شدگانند

بگو همانا پروردگار من گشاده ميگرداند روزى را براى آنكه ميخواهد از بندگانش و تنگ ميگرداند براى او و آنچه انفاق كرديد از چيزى پس او عوض ميدهد آنرا و او است بهترين روزى‌دهندگان‌

و روز كه برمى‌انگيزاند آنها را همگى پس ميگويد بملائكه آيا اينها شما را بودند كه ميپرستيدند

گويند منزّهى تو تو صاحب اختيار مائى غير از آنها بلكه بودند كه ميپرستيدند جنّ را بيشترشان بآنها گروندگانند

پس امروز مالك نميباشد بعضى از شما براى بعضى سودى را و نه زيانى و مى‌گوئيم بآنها كه ستم كردند بچشيد عذاب آتشى كه آنرا دروغ ميپنداشتيد.

تفسير

خداوند سبحان در جواب ثروتمندان كه بمال و اولاد خود افتخار مينمودند و آنرا علامت عزّت و قرب و منزلت نزد خدا و ايمنى از عذاب او ميپنداشتند كه سابقا ذكر شد ميفرمايد بگو اى پيغمبر چنين نيست كه شما تصوّر نموديد خداوند بر حسب مصالح و حكمى روزى هر كس را بخواهد توسعه ميدهد و تضييق مينمايد ولى بيشتر مردم چون حكمت آنرا نميدانند و نميدانند كه اين از روى حكمت و مصلحت است تصوّر ميكنند براى محبّت است كه ما بآنها داريم با آنكه اموال و اولاد شما بهيچ وجه موجب تقرّب شما نزد ما نيست مگر كسيكه صرف نمايد آنمال و اولاد را در راه رضاى خدا و افعال پسنديده مانند اعانت فقرا و ترويج دين حقّ و تعليم احكام بآنها كه چنين مال و اولادى موجب قرب بحقّ خواهد بود و خداوند تعالى دو برابر ساير مردم بچنين اشخاصى عوض خواهد داد چون با اينكه ثروتمند بوده‌اند و آن موجب غفلت از ياد خدا است بفكر تحصيل رضاى خدا افتاده‌اند چنانچه قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه شخصى در خدمت آنحضرت در باره ثروتمندان سخنان ناروا گفت فرمود ساكت شو مرد ثروتمند اگر واصل برحمت خدا باشد و نيكى كننده ببرادران خود خداوند دو برابر باو اجر ميدهد چنانچه در اين آيه فرموده است و قريب به اين معنى در علل هم نقل شده است ولى بعضى از

جلد 4 صفحه 367

مفسّرين استثناء را منقطع گرفته‌اند و گفته‌اند مراد آنستكه مال و اولاد مقرّب نيست ايمان و عمل صالح مقرّب است و جزاء ضعف را فرموده‌اند همان است كه خداوند وعده داده كه هر حسنه‌ئى را ده برابر يا زيادتر پاداش دهد چون ضعف اسم جنس است و بر قليل و كثير اطلاق ميشود ولى انصاف آنستكه اعمال عبادى اين قبيل اشخاص قيمتش بيشتر است و چون ظاهر استثناء اتّصال است و مستثناى منقطع خلاف ظاهر و در روايت تصريح بدو برابر شده معناى اوّل متعيّن است و در هر حال ايشان در عمارات فوقانى و قصور عاليه بهشتى با كمال امنيّت خاطر از بلا و محنت و زوال نعمت گذران خواهند نمود و غرفه كه مفرد غرفات است بجاى آن نيز قرائت شده است و آنكسانيكه سعى و كوشش ميكنند در ابطال و تكذيب آيات الهى براى آنكه انبياء عليهم السلام را خسته و عاجز نمايند از ترويج دين حق خداوند آنها را در عذاب جهنم حاضر و مخلّد خواهد فرمود بگو اى پيغمبر چنانچه خداوند بر حسب حكمت و مصلحت بعضى را غنى و بعضى را فقير ميفرمايد كه ذكر شد بعضى از اشخاص را هم گاهى غنى ميكند گاهى فقير بتوسعه رزق و تضييق آن و مربوط بمحبّت و عداوت با او نيست بلكه براى حكم و مصالح ديگرى است از قبيل امتحان و تكميل استحقاق عقاب يا درجات ثواب پس شما اهل ايمان بايد قدر نعمت خدا را بدانيد و تا دستتان ميرسد از فقراء و ضعفاء دستگيرى كنيد و مال خودتان را در راه خير صرف نمائيد كه هر قدر بدهيد خداوند چندين برابر در دنيا و آخرت بشما عوض ميدهد و جانشين اموال صرف شده مينمايد و او بهترين روزى‌دهندگان است چون آنها واسطه در روزى دادنند و خداوند اصيل است و آنها بأغراض شخصى روزى ميدهند و خداوند بدون غرض و عوض و آنها گاهى بيجا ميدهند و خداوند هميشه بجا عطا ميفرمايد قمى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند متعال نازل فرمايد در هر شب جمعه امر خود را بآسمان دنيا در اوّل شب و در ساير شبها در يك قسمت از سه قسمت اخير شب و مقدّم بر آن ملكى است كه ندا ميكند آيا توبه كننده‌ئى هست كه توبه او پذيرفته شود آيا طلب آمرزش كننده‌ئى هست كه آمرزيده شود آيا سؤال كننده‌ئى هست كه عطا كرده شود خدايا بهر انفاق كننده عوض عطا كن‌

جلد 4 صفحه 368

و بهر امساك كننده تلف روا دار تا طلوع فجر و چون فجر طالع شود امر پروردگار بعرش برميگردد و ارزاق را قسمت مينمايد ميان مردم و اين معناى قول خداوند است و ما انفقتم من شى‌ء فهو يخلفه و اخبار در فضيلت انفاق در راه خير و عوض دادن خدا بمنفق در دنيا و آخرت بأضعاف آن بقدرى است كه نميشود احصاء نمود و چون بعضى از مشركين قائل بشركت ملائكه و شفاعت آنها از خودشان شده بودند و در بين آنها مالدار و فقير موجود بود و در آيات سابقه اقوال و عقايدشان گوشزد شده بود خداوند ميفرمايد اى پيغمبر متذكّر كن آنها را از روز كه جمع ميكند خدا رؤساء و زير دستان آنانرا تمامى پس ميگويد بملائكه براى اخذ اقرار از آنها بر خلاف يكدسته از اهل شرك كه آيا اين جماعت شما را در دنيا عبادت ميكردند و اين بفرمان شما بوده آنها جواب گويند پروردگارا تو منزّهى از شريك و تو صاحب اختيار و دوست مائى ما با اينها دوستى نداشته و نداريم و بهيچ وجه راضى بعمل آنها نبوديم چه رسد بآنكه فرمان بچنين امر قبيحى بآنها دهيم اينها اطاعت و بندگى شياطين را مينمودند آنها دستور اين عمل را باينها داده بودند و بيشتر اينها معتقد بودند كه دستورات آنها بر نفع خودشان است و گرويده بودند بآنها و تسويلاتشان و خدا بملائكه ميفرمايد امروز روزى است كه نه شما ميتوانيد بآنها نفعى برسانيد و شفاعتى از آنها كنيد و نه آنها ميتوانند بشما ضررى برسانند و شما را معذّب نمايند چون جز خدا متصرّفى در اين روز نيست و بمشركين ستمكار بر خويش و خلق ميفرمايد بچشيد عذاب آتشى را كه تكذيب مينموديد آنرا.

وَ ما أَموالُكُم‌ وَ لا أَولادُكُم‌ بِالَّتِي‌ تُقَرِّبُكُم‌ عِندَنا زُلفي‌ إِلاّ مَن‌ آمَن‌َ وَ عَمِل‌َ صالِحاً فَأُولئِك‌َ لَهُم‌ جَزاءُ الضِّعف‌ِ بِما عَمِلُوا وَ هُم‌ فِي‌ الغُرُفات‌ِ آمِنُون‌َ (37)

و نيست‌ اموال‌ ‌شما‌ و نه‌ اولاد ‌شما‌ سبب‌ ‌به‌ ‌اينکه‌ ‌که‌ ‌شما‌ ‌را‌ مقرب‌ كند نزد ‌ما و محترم‌ نمايد مگر كسي‌ ‌که‌ ايمان‌ آورد و عمل‌ صالح‌ ‌به‌ جا آورد ‌پس‌ اين‌ها ‌براي‌ ‌آنها‌ ‌است‌ جزاء دو برابر بسبب‌ ‌آن‌ چه‌ عمل‌ كردند و ‌آنها‌ ‌در‌ غرفه‌هاي‌ بهشت‌ ‌با‌ كمال‌ امن‌ جاي‌گير ميشوند.

ملاك‌ حسن‌ و خوبي‌ و سعادت‌ و رستگاري‌ و قرب‌ ‌به‌ مقام‌ ربوبي‌ و فوز ‌به‌ درجات‌ عالية ايمان‌ و تقوي‌ و عمل‌ صالح‌ ‌است‌، ‌هر‌ چه‌ ايمان‌ قوي‌تر ‌باشد‌ و تقوي‌ شديدتر و اعمال‌ صالحه‌ بهتر و بيشتر ‌باشد‌ درجاتش‌ عالي‌تر و قربش‌ نزديك‌تر و فيوضات‌ ‌به‌ ‌او‌ بيشتر مي‌شود ‌تا‌ برسد ‌به‌ درجه انبياء و معصومين‌.

و ملاك‌ شقاوت‌ و بدبختي‌ و ‌بعد‌ ‌از‌ رحمت‌ كفر و شرك‌ و ضلالت‌ و صفات‌ خبيثه‌ و اعمال‌ سيئه‌ ‌است‌، ‌هر‌ چه‌ كفرش‌ قوي‌تر و طغيانش‌ شديدتر و سيئاتش‌ زيادتر و بدتر ‌باشد‌ دركاتش‌ داني‌تر و بعدش‌ ‌از‌ رحمت‌ بيشتر و عذابش‌ شديدتر مي‌شود، مال‌ و منال‌ و زخارف‌ دنيوي‌ و اسم‌ و عنوان‌ و جاه‌ و جلال‌ ملاك‌ نيست‌.

وَ ما أَموالُكُم‌ وَ لا أَولادُكُم‌ ‌از‌ باب‌ مثال‌ ‌است‌ و ‌لا‌ سلطنتكم‌ و ‌لا‌ عزتكم‌ و ‌لا‌ تكبركم‌ و ‌لا‌ صحتكم‌ و ‌لا‌ عدتكم‌ و ‌غير‌ اين‌ها.

بِالَّتِي‌ تُقَرِّبُكُم‌ عِندَنا زُلفي‌ بلي‌ مالي‌ ‌که‌ صرف‌ دين‌ و آخرت‌ بشود و ‌از‌ ممر حلال‌ دست‌ بيايد و اولاد صالح‌ ‌که‌ ‌به‌ خيرات‌ و مبرات‌ و اعمال‌ نيك‌ بسا موجب‌ زيادتي‌ قرب‌ گردد.

إِلّا مَن‌ آمَن‌َ ‌که‌ ‌غير‌ مؤمن‌ ‌هر‌ چه‌ ‌باشد‌ بوي‌ نجات‌ ‌به‌ مشامش‌ نمي‌رسد.

وَ عَمِل‌َ صالِحاً ‌هر‌ چه‌ بيشتر بهتر.

فَأُولئِك‌َ لَهُم‌ جَزاءُ الضِّعف‌ِ بلكه‌ اضعاف‌ مضاعف‌.

بِما عَمِلُوا چه‌ اعمال‌ قلبيه‌ ‌از‌ علم‌ و معارف‌ حقه‌ و چه‌ نفسيه‌ ‌از‌ فضائل‌ اخلاقيه‌ و چه‌

جلد 14 - صفحه 571

جوارحيه‌ ‌از‌ اعمال‌ صالحه‌ و چه‌ خارجيه‌ ‌از‌ مال‌ و جاه‌ ‌که‌ صرف‌ آخرت‌ شود.

وَ هُم‌ فِي‌ الغُرُفات‌ِ درجات‌ بهشت‌.

آمِنُون‌َ ديگر زوال‌ و فنا ندارد.

(آیه 37)- سپس با صراحت بیشتری همین معنی را تعقیب کرده، می‌گوید:

«هرگز چنان نیست که اموال و اولادتان شما را نزد ما مقرّب سازد» (وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی).

ج4، ص46

این سخن بدان معنی نیست که انسان دست از تلاش و کوشش لازم برای زندگی بردارد، بلکه هدف این است که داشتن امکانات اقتصادی و نیروی انسانی فراوان هرگز معیار ارزش معنوی انسانها در پیشگاه خدا نمی‌شود.

سپس به معیار اصلی ارزشهای انسانها و آنچه مایه تقرب به درگاه خدا می‌شود پرداخته و به صورت یک استثنا می‌گوید: «مگر کسانی که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که برای آنها در برابر اعمالشان پاداش مضاعف است، و در غرفه‌های بهشتی در نهایت امنیت به سر می‌برند» (إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ).

بنابر این تمام معیارها به این دو امر باز می‌گردد «ایمان» و عمل «صالح».

اینجاست که قرآن با صراحت بی‌نظیرش قلم بطلان بر تمام پندارهای انحرافی و خرافی در زمینه عوامل قرب به پروردگار کشیده.