آیه 35 سوره انعام

وَ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّماءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى‌ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِينَ (35)

«1» بحار الانوار، جلد 14، صفحه 293.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 258

بعد از آن رسول را به قطع طمع ايمان اهل شرك اعلام فرمايد:

وَ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ‌: و اگر چنان است كه بزرگ مى‌نمايد، يعنى گران و دشوار است بر اعراض ايشان از قبول دين حق و امتناع ايشان از اتباع و انقياد اوامر و نواهى حقه، تو، فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الْأَرْضِ‌:

پس اگر استطاعت دارى و مى‌توانى اينكه بجوئى سوراخى در زمين، يعنى منفذى كه به آن در آئى و به جوف و تخوم زمين رسى‌ أَوْ سُلَّماً فِي السَّماءِ: يا بالا روى به نردبانى در آسمان‌ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ: پس بياورى آيه‌اى را به ايشان تا بدان سبب ملجأ شده و ايمان آرند پس چنان كن. مقصود اين بيان، فرط حرص آن حضرت است بر اسلام قوم بر وجهى كه هر آيتى اقتراح مى‌كردند در صدد آن بود كه به ايشان آورد. حاصل آنكه اگر قدرتى مى‌داشت، معجزه و آيتى را كه ملجأ سازنده ايشان باشد به ايمان از تحت ارض يا فوق آسمان بياورد، البته آن را به ايشان مى‌آورد، به جهت بسيارى اميد به ايمان آنها وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ‌: و اگر خواستى، خداى تعالى و حكمت الهى مقتضى الجاء و اكراه ايشان بود بر ايمان و قهر و جبر آنها بر آن‌ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى‌: هر آينه جمع كردى ايشان را بر هدايت به آيات ملجئه و مكرهه؛ و لكن چنين نمى‌كند، زيرا اين الجاء و اكراه، خلاف حكمت است، يعنى چون حكم الهى مقتضى آنست كه بندگان به اختيار ايمان آرند نه بر وجه اجبار، و آنها به جهت عناد و جحود و فرط استكبار نظر در آيات تو نمى‌كنند و تأمل در آن ننمايند و بر وجه اقتراح از تو آيات مى‌طلبند نه به قصد اهتداء و ارشاد، پس حكمت الهى اقتضا نمايد كه آنها را در وادى خذلان گذاشته، نظر لطف را از ايشان بردارد و بر وجه الجاء ايشان را بر ايمان ندارد، زيرا منافى تكليف و ثواب و عقاب است؛ و چون چنين است‌ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِينَ‌: پس مباش از نادانان به آنكه ايمان اجبارى، منافى‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 259

حكمت است. يا جزع مكن در موضع صبر، و حريص مباش در چيزى كه واقع نشود، تا حال تو، به حال جهّال، متقارب نگردد.

تبصره- خطاب به آن حضرت، لكن مراد امت مى‌باشد، چنانچه عياشى از حضرت صادق عليه السّلام فرمود: نزل القرآن بايّاك اعنى و اسمعى يا جارّة. «1» اين فرمايش ضرب المثلى است براى متكلم كه به كلام خود قصد نمايد غير مخاطب را. بنابر اين تمام آياتى كه از اين گونه خطابات است مراد امت مى‌باشند.

وَ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّماءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى‌ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِينَ (35)

ترجمه‌

و اگر گران است بر تو اعراض آنها پس اگر توانى كه بجوئى رخنه در زمين يا نردبانى در آسمان پس بياورى براى آنها نشانه و اگر خواسته باشد خدا هر آينه جمع مى‌كند آنها را بر هدايت پس مباش البته از نادانان.

تفسير

قمى ره از حضرت باقر (ع) روايت نموده كه پيغمبر (ص) مايل بود كه حرث بن نوفل بن عبد مناف اسلام اختيار نمايد او را دعوت باسلام فرمود و كوشش كرد كه قبول كند شقاوت بر او غلبه نمود و قبول نكرد و اين امر بر پيغمبر (ص) گران آمد و اين آيه نازل شد و جواب شرط اول جمله شرطيه ثانيه است كه جواب آن محذوف است يعنى اگر خيلى بر طبعت گران آمده اعراض اقوامت از ايمان بآنچه آوردى اگر ميتوانى راه باريكى در زمين پيدا كنى كه بروى از آن راه تا جوف زمين يا نردبانى در آسمان تهيه نمائى كه از آن بالا بروى تا فوق آسمان و از يكى از آن دو جا نشانه با خود بياورى كه آنها يقين كنند و اقرار نمايند به نبوت تو و آنكه سير نمودى ملكوت عليا و سفلى را اين كار را بكن ولى نميتوانى بكنى چون خداوند نخواسته آنها را ملجاء بايمان نمايد و اگر خواسته بود كارى ميكرد كه تمام خلق مسلمان ميشدند اما اين امر بر خلاف حكمت است چون هر كس بايد باختيار ايمان بياورد تا باستحقاق بنعيم جنان برسد كه لذّتش اكمل باشد يا خداوند نخواسته آنها ايمان بياورند چون قابليت ندارند و فيض بايد بموضوع قابل برسد در هر حال مقصود بيان شوق مفرط پيغمبر (ص) است بايمان آنها كه باين اندازه ساعى و مجدّ است با آنكه ميداند قدرت و حكمت خدا و عدم قابليت آنها را و آنكه نبايد از عدم قبول كسى اسلام را ملول باشد مانند كسانيكه نميدانند قدرت و حكمت خدا را پس خطاب اخير متوجه به پيغمبر (ص) است ولى مقصود بخطاب مردمند چنانچه قمى ره فرموده است و در اكمال از پيغمبر (ص) روايت نموده كه بامير المؤمنين (ع) فرمود خداوند مقدر فرمود اختلاف و تفرق را در اين امت و اگر خواسته باشد خدا مى‌تواند همه را هدايت فرمايد بطورى كه‌

جلد 2 صفحه 316

دو نفر با يكديگر در امر دين اختلاف نداشته باشند و مفضول منكر نشود فضل فاضل را ..

وَ إِن‌ كان‌َ كَبُرَ عَلَيك‌َ إِعراضُهُم‌ فَإِن‌ِ استَطَعت‌َ أَن‌ تَبتَغِي‌َ نَفَقاً فِي‌ الأَرض‌ِ أَو سُلَّماً فِي‌ السَّماءِ فَتَأتِيَهُم‌ بِآيَةٍ وَ لَو شاءَ اللّه‌ُ لَجَمَعَهُم‌ عَلَي‌ الهُدي‌ فَلا تَكُونَن‌َّ مِن‌َ الجاهِلِين‌َ (35)

و اگرچه‌ بزرگ‌ و دشوار ‌است‌ ‌بر‌ تو اعراض‌ كفار و مشركين‌ ‌از‌ ايمان‌ ‌پس‌ ‌اگر‌ ميتواني‌ طلب‌ كني‌ بسير ‌در‌ اطراف‌ زمين‌ ‌ يا ‌ صعود بآسمان‌ ‌پس‌ بياوري‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ يك‌ آيتي‌ ‌که‌ ناچار شوند ‌در‌ آوردن‌ ايمان‌ و حال‌ آنكه‌ ‌اينکه‌ امر صلاح‌ نيست‌ و مخالف‌ حكمت‌ ‌است‌ و مقتضي‌ حكمت‌ آنست‌ ‌که‌ اينها باختيار ايمان‌ آورند نه‌ بالجاء و اكراه‌ و اضطرار و ‌اگر‌ ‌خدا‌ صلاح‌ ‌بود‌ اينها ‌را‌ بالجاء و اكراه‌ ‌بر‌ ايمان‌ جمع‌ فرمايد جمع‌ مينمود ‌پس‌ نباش‌ ‌از‌ كساني‌ ‌که‌ نميدانند حكم‌ و مصالح‌ امور ‌را‌.

وَ إِن‌ كان‌َ كَبُرَ عَلَيك‌َ إِعراضُهُم‌ اولين‌ دعوت‌ حضرت‌ رسالت‌ دعوت‌ بتوحيد ‌بود‌ و بسيار آيات‌ شريفه‌ قرآن‌ راجع‌ باين‌ موضوع‌ و ادله‌ بسيار واضح‌ ‌بر‌ ‌اينکه‌ موضوع‌ بيان‌ فرموده‌ و مشركين‌ ‌با‌ اينكه‌ اصنام‌ ‌را‌ بدست‌ ‌خود‌ ميتراشيدند و مصنوع‌ ‌خود‌

جلد 7 - صفحه 56

‌آنها‌ بوده‌ صانع‌ ‌خود‌ ميدانستند چنانچه‌ حضرت‌ ابراهيم‌ ‌عليه‌ السّلام‌ فرمود أَ تَعبُدُون‌َ ما تَنحِتُون‌َ صافات‌ ‌آيه‌ 93، البته‌ ‌اينکه‌ امر ‌بر‌ حضرتش‌ خيلي‌ سنگين‌ و بزرگ‌ بوده‌ لكن‌ احمق‌ ‌را‌ چه‌ بايد كرد ‌که‌ منسوب‌ بحضرت‌ عيسي‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌است‌ ‌که‌ فرمود ‌من‌ مرده‌ ‌را‌ زنده‌ ميكنم‌، كور ‌را‌ بينا ميكنم‌ ولي‌ ‌از‌ هدايت‌ احمق‌ عاجزم‌.

(آیه 35)

مردگان زندهنما

این آیه و آیه بعد دنباله دلداری و تسلی دادن به پیامبر است که در آیات قبل گذشت.

از آنجا که فکر و روح پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از گمراهی و لجاجت مشرکان زیاد ناراحت و پریشان بود، و علاقه داشت با هر وسیله ای که شده آنها را به صف مؤمنان بکشاند، خداوند می فرماید: «اگر اعراض و رو گردانی زیاد آنها بر تو سخت و سنگین است چنانچه بتوانی اعماق زمین را بشکافی و در آن نقبی بزنی و جستجو کنی و یا نردبانی به آسمان بگذاری و اطراف آسمانها را نیز جستجو کنی و آیه و نشانه دیگری برای آنها بیاوری چنین کن» ولی بدان آنان به قدری لجوجند که باز ایمان نخواهند آورد (وَ إِن کانَ کبُرَ عَلَیکَ إِعراضُهُم فَإِنِ استَطَعتَ أَن تَبتَغِیَ نَفَقاً فِی الأَرضِ أَو سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأتِیهُم بِآیةٍ).

خداوند با این جمله به پیامبر خود می فهماند که هیچ گونه نقصی در تعلیمات و دعوت و تلاش و کوشش تو نیست، بلکه نقص از ناحیه آنها است، آنها تصمیم گرفته اند حق را نپذیرند. لذا هیچ گونه کوششی اثر نمی بخشد، نگران مباش؟ ولی برای این که کسی توهم نکند که خداوند قادر نیست آنها را وادار به تسلیم کند، بلافاصله می فرماید: «اگر خدا بخواهد می تواند همه آنها را بر هدایت مجتمع کند» یعنی وادار به تسلیم در برابر دعوت تو و اعتراف به حق و ایمان کند (وَ لَو شاءَ اللّهُ لَجَمَعَهُم عَلَی الهُدی).

ولی روشن است که این چنین ایمان اجباری بیهوده است، آفرینش بشر برای تکامل بر اساس اختیار و آزادی اراده می باشد، تنها در صورت آزادی اراده است که ارزش «مؤمن» از «کافر» و «نیکان» از «بدان» شناخته می شود.

سپس می گوید: «اینها را برای این گفتیم که تو از جاهلان نباشی» (فَلا تَکونَنَّ مِنَ الجاهِلِینَ).

یعنی: بیتابی مکن و صبر و استقامت را از دست مده و بیش از اندازه خود را به خاطر کفر و شرک آنها ناراحت مکن و بدان راه همین است که تو می پیمایی.

شک نیست که پیامبر از این حقایق باخبر بود، اما خداوند اینها را به عنوان یادآوری و دلداری برای پیامبرش بازگو می کند.