آیه 33 سوره لقمان

يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (33)

بعد از آن خطاب به جميع مكلفان فرمايد كه: يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ‌:

اى گروه مردمان بپرهيزيد و بيانديشيد پروردگار خود را از عقوبت و عذاب به‌

جلد 10 - صفحه 366

سبب مخالفت، وَ اخْشَوْا يَوْماً: و بترسيد روزى را، لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ‌:

بى‌نياز نكند و روا نگرداند پدرى از پسر خود چيزى را، يعنى هيچ نفعى به او نرساند و دفع عذاب ننمايد. وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ: و نه فرزند او بى‌نياز كننده و روا كننده، عَنْ والِدِهِ شَيْئاً: از پدر خود چيزى را، يعنى نفع رساننده ثواب و بازدارنده عقاب به هيچ طريقى نخواهد بود. إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ‌: بدرستى كه وعده خدا به ثواب و عقاب راست و در آن خلاف ممكن نيست. فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا: پس مغرور نسازد و فريب ندهد شما را زندگانى دنيا، يعنى به متاعهاى گوناگون و زينتهاى دلفريب و طول سلامت و كثرت نعمت آن فريفته مشويد، چه آن در معرض زوال و فناء است.

حضرت امير المؤمنين در نهج البلاغه فرمايد: امّا بعد فانّى احذّركم الدّنيا فانّها حلوة خضرة حفّت بالشّهوات و تحبّبت بالعاجلة و راقت بالقليل و تحلّت بالامال و تزيّنت بالغرور لا تدوم حبرتها و لا تؤمن فجعتها. غرّارة ضرّارة حائلة زائلة نافدة بائدة اكّالة غوّالة ...

پس بدرستى كه من مى‌ترسانم شما را از دنياى غدار، پس به تحقيق دنيا شيرين است در ذائقه، سبز است در باصره. (استعاره فرموده اين دو لفظ را براى دنيا به اعتبار زينت و بهجت آن و تخصيص داده متعلق ذوق و بصر را كه خضرت و حلاوت است از جهت آنكه التذاذ نفس از ممر اين دو خاصه بيشتر است) احاطه شده دنيا به آرزوهاى بسيار و دوستى نموده با اهل خود به متاعهاى عاجله زائله، و به شگفت آمده به زيورهاى اندك بى‌اعتبار، و آراسته شده به اميدهاى بى‌بنياد، و زينت يافته به فريب اهل جهالت و فساد، و دوام نيابد سرور و شادى آن و ايمن نشايد بود از درد و آلام آن، فريبنده‌اى است مضرت رساننده، مانعى است نيست كننده به سرور، آينده‌اى است هلاك كننده، خورنده‌اى است به فريب اخذ كننده‌ «1».

وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ: و بايد مغرور نسازد شما را به عفو و كرم يا امهال‌

«1» نهج البلاغه فيض الاسلام خطبه 110 صفحه 341 و صبحى صالح خطبه 111، ص 164.

جلد 10 - صفحه 367

خداى تعالى شيطان فريب دهنده، به اين وجه كه به آرزوى دور و دراز شما را از راه ببرد و به توبه و مغفرت شما را اميدوار ساخته، بر معاصى دلير كند. به اين مضمون امروز معصيت كنيد فردا توبه نمائيد، و هر چه بنده را فريب دهد تا آنكه به عصيان اقدام كند غرور است.

حضرت امير المؤمنين عليه السّلام به كميل فرمايد: بدرستى كه شياطين مكر كنند، به نفسهاى خود، وقتى اجابت نكنيد آنها را، مكر نمايند به نفس شما به تحسين شهوات و اعطاى آرزوها و آرايش نمودن معاصى و فراموشى گناهان، و نهى و امر نمايند و نيكو نمايند حسن ظن را به خدا تا اميدوار شوى و مغرور گردى به آن و نافرمانى كنى او را و جزاى عاصى زبانيه آتش است ... به لطايف الحيل امر كند تو را به چيزى كه الفت به آن دارى از طاعت كه وانگذارى آن را به مرحله‌اى كه گمان مى‌كنى اين از جانب ملك كريم است، و حال آنكه وسوسه شيطان رجيم مى‌باشد. وقتى سكونت و اطمينان يافتى، وادار كنند تو را به مهالك عظيمه‌ «1».

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (31) وَ إِذا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ (32) يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (33) إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (34)

ترجمه‌

آيا نديدى كه كشتى ميرود در دريا بعنايت خدا تا بنماياند بشما از آيتهايش همانا در اين هر آينه آيتها است براى هر صبر كننده شكرگزار

و چون فرو گيرد آنان را موجى مانند سايبانهائى ميخوانند خدا را با آنكه‌

جلد 4 صفحه 283

خالص كنندگانند براى او دين را پس چون برهاند آنان را بسوى خشكى پس بعضى از آنها در حدّ اعتدال باقى بمانند و انكار نميكند آيتهاى ما را مگر هر مكر و غدر كننده ناسپاس‌

اى مردمان بپرهيزيد از پروردگارتان و بترسيد از روزى كه اداء نكند پدرى از فرزندش و نه فرزندى او اداء كننده است از پدرش چيزى همانا وعده خدا راست است پس نبايد فريب دهد البته شما را زندگانى دنيا و نبايد فريب دهد شما را بخدا آن فريب دهنده‌

همانا خدا نزدش علم روز قيامت است و فرو ميفرستد باران را و ميداند آنچه در رحمها است و نميدانند هيچ كس كه چه كسب ميكند فردا و نميداند هيج كس كه در كدام زمين ميميرد همانا خداوند داناى آگاه است.

تفسير

خداوند منّان در مقام بيان قدرت و تعداد نعمت خود متذكر نموده است بنى آدم را بكشتى كه جارى ميشود در دريا بوسيله باد و بادبان و ساير لوازم كشتيرانى كه همه از نعم الهيّه است براى ارائه دادن به بندگان علائم وجود و قدرت و رحمت خود را از عجائب مخلوقات بحر و سير كشتى باراده ناخدا بخواست خدا و عنايات بى‌پايان او در نگهدارى آن از خطرات و رساندن اهلش را بساحل مراد ولى كسانى متوجّه باين معانى ميشوند و از ثمرات آن بهره‌مند ميگردند كه صابر بر بلا و شاكر بر نعمت باشند و در مواقع خطر صبر نمايند و بعد از نجات شكر كنند خلاصه آنكه مؤمن و بين خوف و رجاء باشند و مؤثر در وجود را جز خدا ندانند در مجمع نقل نموده كه ايمان دو نيمه است نيمى از آن صبر و نيمى شكر است و وقتى كه فرو گيرد اهل كشتى را موجى از امواج بى‌كران دريا كه در احاطه و ارتفاع و بزرگى مانند خيمه و ابر و كوهى سايه افكن شده ناچار بخوانند خدا را براى نجات خودشان از غرق با اخلاص در دين كه توجّه بخداى يگانه و قطع اميد از غير او است ولى بعد از نجات و وصول بساحل و حصول اطمينان بعضى از آنها بعدل و اقتصاد در طريق صلاح و سداد بر آيند و بعهديكه با خدا در دريا نمودند وفا كنند و تجاوز از حق ننمايند و بعض ديگر نقض عهد فطرى و خلف وعد بحرى نموده بحال كفر و شرك اوّلى خود بر گردند ولى منكر آيات وحدت و قدرت و رحمت خدا نشود مگر آنكس كه مكّار غدّار

جلد 4 صفحه 284

ناوفادار و بسيار نا شكرگزار باشد خصوصا بعد از فرجى كه خداوند بعد از چنين شدّتى باو داده چون ختر قبيح‌ترين غدر است و بعضى گفته‌اند مراد از صبّار شكور كسى است كه حبس كند نظر خود را در ملاحظه آيات خدا و صرف نمايد فكر خويش را در تصوير نعم الهى و شكر كند خدا را در برابر آنها و قمّى ره مقتصد را بصالح و ختّار را بخدّاع تفسير فرموده است و بايد مردم از مخالفت اوامر و نواهى الهى بپرهيزند و بترسند از روز كه اداء و روا نكند هيچ پدرى از فرزندش دينى و حاجتى را و هيچ فرزندى اداء و روا كننده نباشد از پدرش دينى و حاجتى را خلاصه آنكه در آنروز هر كس بفكر خويش است نه قوم و خويش و دوست و رفيق و كسى نميتواند از كسى دستگيرى كند مگر باراده و اذن الهى و لا يجزى از باب افعال نيز قرائت شده يعنى بى‌نياز نميكند احدى احدى را از چيزى و تبديل جمله فعليّه باسميّه و تغيير بعضى از الفاظ ظاهرا براى تفنّن در كلام و تأكيد مرام در ظرف تجدّد و حدوث بافاده ثبوت و دوام است و چنين روزى كه قيامت كبرى است خواهد آمد و همانا وعده خداوند حقّ و محقّق است و تخلّف پذير نيست پس نبايد زندگى محدود دنيا و لذائذ فانيه آن شما را فريب دهد و بخود مشغول و سر گرم نمايد و از نعيم نامحدود آخرت باز دارد و يا شيطان و نفس امّاره بسوء شما را مغرور بكرم خدا و وعده مغفرت و تحصيل وسائل آن در ظرف مهلت نمايد چون بسا باشد كه اجل برسد و مهلت از دست برود و معصيت بتدريج شخص را از قابليّت مغفرت بيندازد و موفق بتوبه نشود و بر حسب روايات متعدّده كه بطرق معتبره از ائمه هدى عليهم السلام نقل شده پنج علم است كه بطور تحقيق و تفصيل مخصوص بذات اقدس الهى است اوّل علم بوقت قيامت كبرى است دوم علم بوقت نزول باران و محلّ آن سوم علم بذكور و اناث بودن طفل در رحم مادر و خوشگلى و زشتى و سخاوت و بخل و سعادت و شقاوت و جهنّمى و بهشتى بودن او چنانچه در نهج البلاغه است چهارم علم بآنكه شخص در آتيه چكار ميكند از خير و شرّ و چه بدست مى‌آورد از مال و ثروت پنجم علم بآنكه در چه سرزمينى خواهد مرد و اينكه فرموده‌اند بطور تحقيق و تفصيل نميداند جز خدا شايد براى آن باشد كه گاهى اين علوم از خدا افاضه ميشود باولياء ولى نه در همه وقت و همه جا و

جلد 4 صفحه 285

بدون تغيير و بداء و خداوند عالم بتمام اشياء است و آگاه از ظاهر و باطن آنها اختصاص باين امور ندارد در ثواب الاعمال و مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه كسيكه تلاوت نمايد سوره لقمان را در شب خداوند ملائكه را موكّل او فرمايد كه حفظ نمايند او را از شيطان و لشگريانش تا صبح و چون در روز تلاوت نمايد ملائكه حفظ نمايند او را از آنملعون و اعوانش تا شام خداوند توفيق عنايت فرمايد انشاء اللّه تعالى.

جلد 4 صفحه 286

يا أَيُّهَا النّاس‌ُ اتَّقُوا رَبَّكُم‌ وَ اخشَوا يَوماً لا يَجزِي‌ والِدٌ عَن‌ وَلَدِه‌ِ وَ لا مَولُودٌ هُوَ جازٍ عَن‌ والِدِه‌ِ شَيئاً إِن‌َّ وَعدَ اللّه‌ِ حَق‌ٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُم‌ُ الحَياةُ الدُّنيا وَ لا يَغُرَّنَّكُم‌ بِاللّه‌ِ الغَرُورُ (33)

اي‌ گروه‌ ناس‌ بپرهيزيد ‌از‌ مخالفت‌ پروردگار ‌خود‌ و بترسيد روزي‌ ‌را‌ ‌که‌ پدر ‌را‌ مجازات‌ نميكنند بجاي‌ پسر و ولد و اولاد جزا داده‌ نميشود بجاي‌ والد و پدر ‌خود‌ خردلي‌ هيچ‌ كدام‌ تحمل‌ ‌از‌ ديگري‌ نميكنند ‌هر‌ كس‌ گرفتار عمل‌ ‌خود‌ ميشود.

يا أَيُّهَا النّاس‌ُ خطاب‌ بجميع‌ افراد بشر ‌است‌.

اتَّقُوا رَبَّكُم‌ تقوي‌ بمعني‌ پرهيز ‌است‌ ‌از‌ اموري‌ ‌که‌ ‌براي‌ انسان‌ ضرر داشته‌ ‌باشد‌ و ‌اينکه‌ اقسامي‌ دارد: تقواي‌ ‌از‌ عقائد فاسده‌ مثل‌ شرك‌ و كفر و ضلالت‌ و بدعت‌ و انكار ضروريات‌ ‌که‌ ‌از‌ ايمان‌ خارج‌ ميشود، تقواي‌ ‌از‌ اخلاق‌ رذيله‌ و صفات‌ خبيثه‌ ‌که‌ ‌هر‌ كدام‌ مضار دنيوي‌ و اخروي‌ دارد، تقواي‌ ‌از‌ محرمات‌ و معاصي‌ ‌که‌ ‌هر‌ كدام‌ عقوبت‌ خاصي‌ دارد.

وَ اخشَوا يَوماً روز قيامت‌ و بعث‌ و حشر و نشر.

لا يَجزِي‌ والِدٌ عَن‌ وَلَدِه‌ِ وَ لا مَولُودٌ هُوَ جازٍ عَن‌ والِدِه‌ِ شَيئاً احدي‌ فريادرس‌ نيست‌ تمام‌ فرياد وانفساه‌ ‌آنها‌ بلند ‌است‌ احدي‌ بفكر ديگري‌ نيست‌ يَوم‌َ يَفِرُّ المَرءُ مِن‌ أَخِيه‌ِ وَ أُمِّه‌ِ وَ أَبِيه‌ِ وَ صاحِبَتِه‌ِ وَ بَنِيه‌ِ لِكُل‌ِّ امرِئ‌ٍ مِنهُم‌ يَومَئِذٍ شَأن‌ٌ يُغنِيه‌ِ (عبس‌ ‌آيه‌ 34 ‌الي‌ 37) لِكُل‌ِّ امرِئ‌ٍ مِنهُم‌ مَا اكتَسَب‌َ مِن‌َ الإِثم‌ِ (نور ‌آيه‌ 11) بلي‌ انبياء و ائمه‌ هدي‌ و صديقه‌ طاهره‌ و علماء و صلحاء ‌در‌ حق‌ مؤمنين‌ شفاعت‌ ميكنند آنهم‌ مشروط باذن‌ و اجازه‌ حق‌ ‌است‌ و قابليت‌ محل‌ و مسئله‌ شفاعت‌ ‌را‌ ‌ما مكرر تذكر داده‌ايم‌ و اختلاف‌ سني‌ و شيعه‌ ‌را‌ گوشزد كرده‌ايم‌.

إِن‌َّ وَعدَ اللّه‌ِ حَق‌ٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُم‌ُ الحَياةُ الدُّنيا وَ لا يَغُرَّنَّكُم‌ بِاللّه‌ِ الغَرُورُ محققا وعده‌ الهي‌ حق‌ ‌است‌ تخلف‌ پذير نيست‌ ‌پس‌ مغرور نكند ‌شما‌ ‌را‌ زندگاني‌ دنيوي‌ و مغرور نكند ‌شما‌ ‌را‌ بخدا شيطان‌ فريب‌ دهنده‌.

إِن‌َّ وَعدَ اللّه‌ِ حَق‌ٌّ گفتيم‌ ‌که‌ خلف‌ وعيد ‌اگر‌ چه‌ قبح‌ ندارد لكن‌ ‌اگر‌ بطور اخبار ‌باشد‌

جلد 14 - صفحه 441

ممكن‌ نيست‌ تخلف‌ پيدا كند زيرا كذب‌ لازم‌ ميآيد و محال‌ ‌است‌ و ‌در‌ عذاب‌ كفار و مشركين‌ و ظالمين‌ و معاندين‌ و مخالفين‌ و منافقين‌ و ضالين‌ و مضلين‌ و جاحدين‌ و مبدعين‌ و منكرين‌ ‌در‌ قرآن‌ مجيد و ‌در‌ اخبار آل‌ اطهار بسيار بطور اخبار ‌است‌ و يقينا واقع‌ ميشود و تخلف‌ پذير نيست‌ ‌حتي‌ خداوند ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ آيات‌ بطور قسم‌ ياد فرموده‌ و ‌در‌ دعاء كميل‌ ميخواني‌

«لكنك‌ تقدست‌ اسماؤك‌ اقسمت‌ ‌ان‌ تملأها ‌من‌ الكافرين‌ ‌من‌ الجنة و ‌النّاس‌ اجمعين‌ و ‌ان‌ تخلد ‌فيها‌ المعاندين‌».

فَلا تَغُرَّنَّكُم‌ُ الحَياةُ الدُّنيا خيال‌ كنيد هميشه‌ ‌در‌ دنيا هستيد و آخرت‌ خبري‌ نيست‌ و دنيا ‌را‌ نقد بدانيد و آخرت‌ ‌را‌ نسيه‌ و بقول‌ عمر سعد «و ‌ما عاقل‌ باع‌ الوجود بدين‌» و امروز نوع‌ مردم‌ ‌حتي‌ فساق‌ و فجار ‌خود‌ ‌ما چنان‌ فريب‌ دنيا ‌را‌ خوردند ‌که‌ ديگر بفكر آخرت‌ و قيامت‌ نيستند و ابدا بفكر دين‌ و نماز و روزه‌ و خمس‌ و زكاة و ساير فرائض‌ الهي‌ و تحصيل‌ علم‌ واجب‌، نميافتند و غرق‌ شهوات‌ نفساني‌ و جمع‌ زخارف‌ دنيوي‌ و اشتغال‌ بلهويات‌ و معاصي‌ و بي‌ عفتي‌ و بي‌ حيائي‌ شده‌اند و روز بروز ‌در‌ تزائد ‌است‌.

وَ لا يَغُرَّنَّكُم‌ بِاللّه‌ِ الغَرُورُ غرور شيطان‌ ‌است‌ و دامهاي‌ ‌او‌ بسيار ‌است‌ و جنود ‌او‌ ‌از‌ شياطين‌ انسي‌ و جني‌ زياد هستند ‌هر‌ ‌که‌ ‌را‌ بيك‌ راهي‌ و حيله‌ و تزويري‌ فريب‌ ميدهند جايي‌ ‌که‌ دست‌ ‌از‌ سر آدم‌ برنداشت‌ ‌با‌ ديگران‌ چه‌ ميكند.

]

(آیه 33)- در این آیه به صورت یک جمع بندی از مواعظ و اندرزهای گذشته، و دلائل توحید و معاد، همه انسانها را به خدا و روز قیامت توجه می‌دهد، سپس از غرور ناشی از دنیا و شیطان بر حذر می‌دارد، بعد به وسعت دامنه علم خداوند و شمول آن نسبت به همه چیز می‌پردازد.

می‌فرماید: «ای مردم! تقوای الهی پیشه کنید و بترسید از روزی که نه پدر کیفر (اعمال) فرزندش را تحمل می‌کند و نه فرزند چیزی از کیفر (اعمال) پدرش را» (یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً).

در حقیقت دستور اول، توجه به مبدأ است، و دستور دوم توجه به معاد.

دستور اول، نیروی مراقبت را در انسان زنده می‌کند، و دستور دوم احساس پاداش و کیفر را، و بدون شک کسی که این دو دستور را به کار بندد کمتر آلوده گناه و فساد می‌شود.

به هر حال در آن روز هر کس چنان به خود مشغول است و در پیچ و خم

ج3، ص568

اعمال خویش گرفتار که به دیگری نمی‌پردازد، حتی پدر و فرزند که نزدیکترین رابطه‌ها را با هم دارند هیچ کدام به فکر دیگری نیستند.

در پایان آیه انسانها را از دو چیز برحذر می‌دارد، می‌فرماید: «به یقین وعده الهی حق است. پس مبادا زندگی دنیا شما را بفریبد، و مبادا (شیطان) فریبکار شما را به (کرم) خدا مغرور سازد»! (إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ).