آیه 30 سوره فصلت

إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ (30)

بعد از ذكر وعيد كافران وعده مؤمنان را فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ قالُوا: بدرستى كه آنانكه گفتند از روى اعتقاد، رَبُّنَا اللَّهُ‌:

پروردگار ما خداى به حق است، يعنى به وحدانيت او معترف و به تمام «ما جاء به النبى» تصديق نمودند، ثُمَّ اسْتَقامُوا: پس استقامت نمودند و از آن منحرف نشدند تا وقت مرگ‌ «1».

تبصره:

در آيه وجوهى است:

1- استقامت آنست كه بر اوامر و نواهى خداى تعالى عمل كند و در آن خللى راه ندهد.

2- آنكه گفتار مطابق كردار باشد.

3- ابن عباس از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام روايت نموده كه مراد آنكه بر اداى فرايض استقامت ورزيدند و بر آن مستمر شدند «2».

4- محمد بن فضيل روايت نموده كه از حضرت رضا عليه السّلام پرسيدم استقامت به چه معنى است؟ فرمود: «هى و اللّه ما انتم عليه» به خدا سوگند استقامت آن چيزى است كه شما بر آنيد، يعنى مستقيم شدن بر متابعت اهل بيت‌

«1» تفسير مختصرى از اين آيه در حياة القلوب علامه مجلسى ج 3 ص 129 تا 131.

«2» مجمع البيان، ج 5 ص 12.

جلد 11 - صفحه 368

تا وقت انقضاى اجل‌ «1».

قمى (رحمه اللّه) روايت نموده كه: مستقيم شدند بر ولايت امير المؤمنين عليه السّلام‌ «2».

چنانچه حضرت صادق عليه السّلام به روايت كافى فرمود: يعنى مستقيم شدند بر ولايت ائمه يكى بعد از ديگرى‌ «3».

سفيان بن عبد اللّه ثقفى گويد: از حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله پرسيدم مرا به خصلتى فرما كه به آن متمسك شوم؟ فرمود: «قل ربى اللّه فاستقم» گفتم: مخوفترين چيزها چيست؟ حضرت زبان مبارك خود را بگرفت و فرمود: زبان خود را نگهدار «4».

در خبر است روزى حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله قرآن تلاوت مى‌نمود و مى‌گريست، گفتند يا رسول اللّه از ترس خدا گريه كنى؟ فرمود: مرا به طريقى فرستاده‌اند كه مانند تيزى شمشير است اگر بر آن راست روم نجات يابم و اگر اندكى منحرف شوم هلاك گردم، بسا مردمان كه قايل به كلمه «اللّه ربنا» باشند و اكثر ايشان برگردند، پس هر كه اقرار به اين كلمه داشته باشد تا وقت مرگ، بر طريقه استقامت باشد «5».

تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ: نازل شوند بر مؤمنان مستقيم ملائكه نزد موت يا وقت خروج از قبر يا در قيامت، و گويند: أَلَّا تَخافُوا: آنكه 1- نترسيد از وقوع مكروه كه عقاب و عذاب است، وَ لا تَحْزَنُوا: و اندوهگين نباشيد از فوت ثواب. 2- مترسيد از هولهاى آخرت و غمگين مباشيد از آنچه بعد خود گذاشتيد از اهل و ولد كه خدا كار ايشان را مى‌سازد. 3- مترسيد و غم مخوريد بر گناهان خود كه خداى تعالى عفو فرمايد. وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ: و بشارت و شاد شويد به بهشت، الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ‌: آن بهشتى كه بوديد وعده داده مى‌شديد بر السنه پيغمبران.

«1» مدرك پيشين برهان، ج 4، ص 111 حديث 13.

«2» تفسير قمى، ج 2 ص 265.

«3» اصول كافى (مترجم) ج 2 ص 288 روايت 40 (از باب فيه نكت و نتف من التنزيل فى الولاية)

«4» تفسير ابو الفتوح (چ اسلاميه) ج 10 ص 22.

«5» تفسير ابو الفتوح (چ اسلاميه) ج 10 ص 22.

جلد 11 - صفحه 369

حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه فرمايد: بدرستى كه من در ادعاى امامت خود تكلم مى‌كنم به وعده‌اى كه خدا داده و به حجت خدا، بعد اين آيه تلاوت فرمود كه: مراد از وعده بشارت، بهشت، و مراد از حجت، استقامت باشد. اى مردمان، مستقيم باشيد به كتاب خدا و بر منهاج امر خدا و بر طريقى كه صلاحيت دارد براى عبادت خدا، و بدعت نگذاريد در اين طريق و مخالفت نكنيد از آن. «1»

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ «26» فَلَنُذِيقَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا عَذاباً شَدِيداً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ «27» ذلِكَ جَزاءُ أَعْداءِ اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِيها دارُ الْخُلْدِ جَزاءً بِما كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ «28» وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَيْنِ أَضَلاَّنا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِيَكُونا مِنَ الْأَسْفَلِينَ «29» إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ (30)

ترجمه‌

و گفتند آنها كه كافر شدند گوش ندهيد به اين قرآن و بيهوده گوئى كنيد در ميان آن شايد شما غالب شويد

پس هر آينه ميچشانيم البته بآنان كه كافر شدند عذاب سختى را و هر آينه جزا دهيمشان بدترين جزاى آنچه بودند كه بجا مى‌آوردند

اين جزاى دشمنان خدا است كه آتش است براى آنها در آن جاى اقامت هميشگى است بپاداش آنچه بودند كه آيت‌هاى ما را انكار ميكردند

و گفتند آنها كه كافر شدند پروردگارا بنما بما آن دو كس را كه گمراه كردند ما را از جن و انس تا قرار دهيم آن دو را زير قدمهامان تا باشند از پست‌ترين كسان‌

همانا آنانكه گفتند پروردگار ما خدا است پس ايستادگى كردند نازل ميشوند برايشان ملائكه كه مترسيد و اندوهگين مشويد و مژده باد شما را به بهشتى كه وعده داده ميشديد.

تفسير

كفار قريش وقتى مى‌ديدند پيغمبر صلى اللّه عليه و اله با آن لحن دلربا و صوت جانفزا تلاوت قرآن ميفرمايد بطوريكه قلوب صافيه مجذوب و مرعوب و طالب حق و معرض از باطل مى‌گردند برفقا و اتباع خودشان ميگفتند گوش ندهيد بآن و سخنان بيهوده و لغوى از نظم و نثر و غيرها بر سبيل استهزاء و سخريه داخل كنيد در قرآن تا رونق تلاوت آن كاسته شود و از تأثير بيفتد شايد شما غالب شويد بر او و نگذاريد رسوم شما را از بين ببرد و ظاهرا اين وقتى بوده كه از معارضه با قرآن عاجز شده بودند و از راه هو و جنجال ميخواستند مبارزه نمايند ولى‌

جلد 4 صفحه 556

بعضى و الغوافيه را بمعارضه با قرآن بخرافات از قصص و حكايات تفسير نموده‌اند و قمى ره فرموده يعنى بگردانيد آنرا سخريه و لغو در هر حال خداوند ميفرمايد پس ميچشانيم بطور حتم بآنان كه كافر شدند عذاب شديدى را در دنيا بكشتن و اسير و ذليل نمودن يا در آخرت بدخول در جهنم و البته مجازات مينمائيم آنها را ببدترين جزا بر بدترين اعمال آنها كه كفر و شرك و استهزاء بخدا و پيغمبر است اين بدترين جزا جزاى دشمنان خدا است كه آتش جهنم است و براى آنها در آن آتش خانه و مقرّ هميشگى است بپاداش انكارشان آيات الهيه را با عجز از معارضه و علم به بودن آن از جانب خداوند و در آن مقرّ دائمى كه در آتش براى آنها است از خداوند مى‌خواهند كه بآنان بنماياند ابليس ابليسها و قابيل پسر آدم عليه السّلام را كه آن دو نفر از جن و انس معصيت خدا را در زمين بدعت‌گذارى نمودند چنانچه از امير المؤمنين در مجمع نقل نموده و فرموده بعضى گفته‌اند مراد كسانى هستند كه موجب گمراهى شدند از جنس جن و انس نه دو شخص معيّن و از بعضى روايات استفاده ميشود كه آيه شامل است كسانى را كه موجب گمراهى خلق شدند در غصب مقام خلافت از جن و انس و در هر حال مقصود آنها از شناختن آن دو نفر معيّن يا دو جنس مضلّ از جن و انس آنستكه آن دو را در زير پاى خودشان لگدمال نمايند و بقعر جهنم برسانند تا انتقام خودشان را از آن دو كشيده باشند و بعذاب سخت‌ترى از عذاب خودشان گرفتار كرده باشند و باسفل السافلين رسانده باشند در جاى و مكان و ذلّت و هوان اين حال كفار و فجار و مخالفان انبياء و اولياء است ولى اهل توحيد و استقامت در دين و ولايت امير المؤمنين و ائمه معصومين بمقتضاى روايات عديده در وقت جان دادن نازل ميشوند بر ايشان ملائكه رحمت و ميگويند نترسيد از آتيه خودتان و محزون نباشيد بر گذشته و آنچه از شما فوت شده از ثواب و باقى مانده از اعقاب و بدانيد كه ثبات قدم شما در دين و ولايت ائمه طاهرين تمام امور سابقه و لاحقه شما را كفايت و اصلاح نموده و خواهد نمود و بشارت باد بر شما بدخول در بهشت و نعيم جاودانى آن كه در دنيا بتوسط انبياء و اولياء بشما وعده داده مى‌شد و شمه‌اى از اين مقال در آيات آتيه بيايد انشاء اللّه تعالى.

جلد 4 صفحه 557

إِن‌َّ الَّذِين‌َ قالُوا رَبُّنَا اللّه‌ُ ثُم‌َّ استَقامُوا تَتَنَزَّل‌ُ عَلَيهِم‌ُ المَلائِكَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحزَنُوا وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي‌ كُنتُم‌ تُوعَدُون‌َ (30)

بدرستي‌ ‌که‌ كساني‌ ‌که‌ گفتند پروردگار ‌ما خداوند متعال‌ اللّه‌ ‌است‌ ‌پس‌ ‌از‌ ‌آن‌ استقامت‌ داشتند ‌بر‌ دين‌ ‌خود‌ ‌تا‌ حال‌ احتضار نازل‌ ميشوند ‌بر‌ ‌آنها‌ ملائكه‌ رحمت‌ ‌به‌ اينكه‌ نترسيد و محزون‌ نباشيد و بشارت‌ باد ‌شما‌ ‌را‌ ‌به‌ بهشت‌ ‌آن‌ بهشتي‌ ‌که‌ بوديد بشما وعده‌ داده‌ ‌شده‌ ‌بود‌.

إِن‌َّ الَّذِين‌َ قالُوا رَبُّنَا اللّه‌ُ ‌که‌ معني‌ توحيد ‌است‌ و نفي‌ شرك‌ ‌يعني‌ الهي‌ ‌غير‌ ‌از‌ اللّه‌ نداريم‌ نفرمود اللّه‌ ربنا ‌که‌ فقط اثبات‌ الوهيت‌ ‌خدا‌ ‌را‌ ميكند تقديم‌ ربنا اثبات‌ انحصار ميكند و نفي‌ ‌غير‌.

ثُم‌َّ استَقامُوا استقامت‌ ‌در‌ الوهيت‌ و ربوبيت‌ حق‌ تصديق‌ ‌به‌ جميع‌ افعال‌ و فرمايشات‌ ‌او‌ ‌است‌ ‌از‌ ارسال‌ رسل‌ و انزال‌ كتب‌ و نصب‌ اوصياء و جعل‌ احكام‌ ‌که‌ راه‌ مستقيم‌ ‌است‌ آنهم‌ ‌تا‌ آخرين‌ نفس‌ ‌که‌ بقاء ايمان‌ ‌باشد‌ ‌تا‌ حين‌ الموت‌ و ‌از‌ جاده مستقيمه‌ بيرون‌ نرود.

تَتَنَزَّل‌ُ عَلَيهِم‌ُ المَلائِكَةُ نزول‌ ملائكه‌ همان‌ حين‌ نزع‌ ‌است‌ ‌که‌ حال‌ احتضار ميگويند چون‌ پرده‌ برداشته‌ ميشود ملائكه‌ ‌را‌ مشاهده‌ ميكند جاي‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌در‌ بهشت‌ و جهنم‌ ميبيند قبل‌ الموت‌ ‌حتي‌ پيغمبر و ائمه اطهار ‌را‌ بالاي‌ سر ‌خود‌

جلد 15 - صفحه 432

مشاهده‌ ميكند ملك‌ الموت‌ ‌را‌ مي‌بيند.

أَلّا تَخافُوا وَ لا تَحزَنُوا خوف‌ ‌از‌ عذاب‌ مطلقا چه‌ سختي‌ جان‌ دادن‌ و چه‌ عذاب‌ قبر و برزخ‌ و محشر و جهنّم‌، كوچكترين‌ ناراحتي‌ نداريد، ‌که‌ ‌در‌ دعا مي‌خواني‌

(اللهم‌ اجعل‌ الموت‌ اوّل‌ راحتنا)

و حزن‌ محروميّت‌ ‌از‌ فيوضات‌ و تفضلات‌ و نعم‌ الهيه‌ ‌است‌ ‌که‌ هيچ‌ فيضي‌ و نعمتي‌ ‌از‌ ‌شما‌ دريغ‌ نميدارند.

وَ أَبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِي‌ كُنتُم‌ تُوعَدُون‌َ وعده الهي‌ خلف‌ ندارد وَ الَّذِين‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ سَنُدخِلُهُم‌ جَنّات‌ٍ تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِين‌َ فِيها أَبَداً وَعدَ اللّه‌ِ حَقًّا وَ مَن‌ أَصدَق‌ُ مِن‌َ اللّه‌ِ قِيلًا نساء آيه 121.

]

(آیه 30)- نزول فرشتگان بر مؤمنان با استقامت: می‌دانیم روش قرآن برای تبیین مطالب این است که امور متضاد را در برابر هم قرار می‌دهد تا با مقایسه با یکدیگر وضع آنها به خوبی روشن گردد، و از آنجا که در آیات گذشته سخن از منکران لجوجی در میان بود که بر کفر پافشاری داشتند، در اینجا سخن از مؤمنانی است که در ایمانشان راسخ و پا برجا هستند، و خداوند به هفت پاداش و موهبت که برای آنها قرار داده اشاره می‌کند.

نخست می‌گوید: «به یقین کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند فرشتگان الهی بر آنها نازل می‌شوند که نترسید و غمگین مباشید» (إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا). نه از حوادث بیمناک آینده نگران باشید و نه از گناهان گذشته خود غمی به دل راه دهید.

بسیارند کسانی که دم از عشق «اللّه» می‌زنند، ولی در عمل استقامت ندارند، افرادی سست و ناتوانند که وقتی در برابر طوفان شهوات قرار می‌گیرند با ایمان وداع کرده، و در عمل مشرک می‌شوند، و هنگامی که منافعشان به خطر می‌افتد همان ایمان ضعیف و مختصر را نیز از دست می‌دهند.

البته نباید فراموش کرد که «استقامت» همچون «عمل صالح» میوه درخت «ایمان» است زیرا ایمان هنگامی که عمق و نفوذ کافی پیدا کند انسان را دعوت به استقامت خواهد کرد، همان گونه که استقامت در مسیر حق نیز بر عمق ایمان می‌افزاید، و این دو تأثیر متقابل دارند.

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله آمده که شخصی خدمتش عرض کرد:

«دستوری به من ده که به آن چنگ زنم و در دنیا و آخرت اهل نجات شوم».

پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «قل ربّی اللّه ثمّ استقم بگو: پروردگار من اللّه است و بر این گفته خود بایست.»

پس از نخستین و دومین بشارت در مورد عدم «خوف» و «حزن» که به آن اشاره شد. در سومین مرحله می‌گویند: «و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما

ج4، ص310

وعده داده شده است» (وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ).