آیه 3 سوره تغابن

خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «3»

خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ‌: بيافريد خداى سبحان همه آسمانها و زمينها را، بِالْحَقِ‌: به راستى و حق و حقانيت، يعنى به حكمت بالغه و اغراض صحيحه نه به باطل و لا طائل، يا براى بيان حق، چه آنها دلايل وحدانيت و آثار خالقيت و عالميت و قادريت حضرت عزت است پس مظهر حق باشد. وَ صَوَّرَكُمْ‌: و تصوير فرمود و بنگاشت شما را، فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ‌: پس نيكو گردانيد صورتهاى شما را.

در حسن صورت اقوالى است:

1- قد و قامتى به استقامت و اعضائى به تناسب و جوارحى به اعتدال آفريده كه عقول در ادراك آن متحير، و اذعان نمايد كه بهتر از اين صورت در آفرينش نباشد.

2- ظاهر شما را بياراست به كمال قدرت، و باطن شما را محلّى گردانيد به جمال قربت.

3- حقيقت حسن انسان آنكه او را به صنوف اوصاف كائنات آراسته گردانيد، و به خلاصه خصايص مبدعات شرف اختصاص بخشيد، تا نمودار جميع موجودات علوى و سفلى و ملكى و ملكوتى باشد.

4- حضرت صادق عليه السّلام فرمايد: الصّورة الانسانيّة هى اكبر حجّة اللّه على خلقه، و هى الكتاب الّذى كتبه اللّه بيده: صورت انسانيه، او بزرگترين حجّت الهى است بر خلقش، و او است كتابى كه به يد قدرت خود نگاشته كه آثار معرفت الهى در او هويدا باشد.

جلد 13 - صفحه 191

و اين حسن صورت، نعمت بزرگى است كه شكرگزارى و سپاسدارى را ايجاب نمايد. بعد از آن به جهت تهديد بندگان بر كفران نعمت حسن خلق فرمايد: وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ: و بسوى او است بازگشت همه در روز قيامت، پس شاكران حسن صورت را پاداش، و كافران آن را جزا خواهد داد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

يُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ «1» هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ «2» خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «3» يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ «4»

أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ «5»

ترجمه‌

64/ 5- 1

تسبيح ميكند خدا را آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است براى او است پادشاهى و مر او را است ستايش و او است بر همه چيز توانا

او است آنكه آفريد شما را پس بعضى از شما كافر و بعضى از شما مؤمنند و خدا بآنچه ميكنيد بينا است‌

آفريد آسمانها و زمين را براستى و مصوّر فرمود شما را پس نيكو گردانيد صورتهاى شما را و بسوى او است بازگشت‌

ميداند آنچه را كه در آسمانها و زمين است و ميداند آنچه را پنهان ميكنيد و آنچه را آشكار ميسازيد و خدا دانا است بآنچه در سينه‌ها است‌

آيا نيامد شما را خبر آنانكه كافر شدند پيش از اين پس چشيدند عقوبت كار خود را و براى آنها عذابى است دردناك.

تفسير

تسبيح و تنزيه تمام موجودات بحال و مقال از ذات ذو الجلال مكرّر ذكر و بيان شده و اختصاص سلطنت تامّه و ستايش كامل باو و عموم قدرتش واضح است او خداوندى است كه خلق فرموده بشر را پس بعضى از آنها نشناختند او را و منكر صفاتش شدند و شكر نعمتش را بجا نياوردند چون مراجعه بعقل خود ننمودند و بعضى شناختند او را بحسب استعدادشان و شكر نعمتش را بجا آوردند بقدر

جلد 5 صفحه 213

امكانشان و خداوند بتمام اعمال و افعال بندگان خود بينا و بصير است و جزاى آنرا خواهد داد خلق فرموده آسمانها و زمين را براستى و درستى و بر طبق حكمت و مصلحت و بنى آدم را آراسته بصورت زيبا و قد رعنا و زبان گويا و دل دانا و امتياز داده آنها را بر تمام حيوانات بصورت و سيرت و قرار داده آن موجود صغير را نمونه‌ئى از عالم كبير و تمام موجودات و قابل فرموده او را از براى بازگشت به پيشگاه الهى و نيل بنعم نامتناهى ميداند آنچه را در آسمانها و زمين است از جزئى و كلّى و درونى و بيرونى و ميداند آنچه را بنى آدم پنهان نمايند در ضمائر خودشان و آشكار كنند در خارج و دانا است بحقيقت و ذات دلها كه در سينه‌ها جاى دارد و خوبى و بدى و روشنى و تاريكى آنها و تذكّر ميدهد بندگانرا در آيه اخيره بأحوال امم ماضيه از قبيل قوم نوح و هود و صالح (ع) كه كافر شدند و با انبياء خودشان مخالفت نمودند و نتيجه گران كردار بد آنها در دنيا و اصل بآنها شد چون اصل وبال سنگينى است و عذاب آخرت آنها بجاى خود باقى و برقرار است و اين تذكّرات از خداوند هر قدر تكرار شود براى بندگان مفيد است چون موعظه و ارشاد و تهديد و انذار بتأكيد و تكرار در نفوس جاى‌گير و برقرار ميشود و چنانچه در اوائل كتاب ذكر شد بنظر حقير از لوازم وعظ و خطابه است.

خَلَق‌َ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ بِالحَق‌ِّ وَ صَوَّرَكُم‌ فَأَحسَن‌َ صُوَرَكُم‌ وَ إِلَيه‌ِ المَصِيرُ «3»

خلق‌ فرمود آسمانها و زمين‌ ‌را‌ موافق‌ حكمت‌ و مصلحت‌ بجا و بموقع‌ و صورت‌ بندي‌ كرد ‌شما‌ ‌را‌ ‌پس‌ نيكو كرد صورت‌هاي‌ ‌شما‌ ‌را‌ و بسوي‌ ‌او‌ ‌است‌ بازگشت‌.

خَلَق‌َ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌َ بِالحَق‌ِّ حق‌ مقابل‌ باطل‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد: وَ ما خَلَقنَا السَّماءَ وَ الأَرض‌َ وَ ما بَينَهُما باطِلًا ص‌ آيه 27، و ميفرمايد: إِن‌َّ فِي‌ خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ وَ اختِلاف‌ِ اللَّيل‌ِ وَ النَّهارِ لَآيات‌ٍ لِأُولِي‌ الأَلباب‌ِ الَّذِين‌َ يَذكُرُون‌َ اللّه‌َ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي‌ جُنُوبِهِم‌ وَ يَتَفَكَّرُون‌َ فِي‌ خَلق‌ِ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ رَبَّنا ما خَلَقت‌َ هذا باطِلًا سُبحانَك‌َ

1‌-‌ نزد عقلاء ز غايت‌ جهل‌ ‌بود‌. م‌.

[.....]

جلد 17 - صفحه 33

فَقِنا عَذاب‌َ النّارِ آل‌ عمران‌ آيه 190 و 191. باطل‌ بمعني‌ لغو و بيهوده‌ و بي‌ فايده‌ و لهو و لعب‌ و بي‌ نتيجه‌ و بي‌ثمر ‌است‌، و حق‌ بمعني‌ صحيح‌ و درست‌ و بجا و بموقع‌ موافق‌ حكمت‌ و مصلحت‌ ‌است‌ ‌که‌ تمام‌ اينها ‌براي‌ بشر ‌است‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌هر‌ يك‌ ‌آنها‌ چه‌ اندازه‌ بهره‌ برداري‌ و استفاده‌ ميكند ‌که‌ ميفرمايد: وَ سَخَّرَ لَكُم‌ ما فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ ما فِي‌ الأَرض‌ِ جَمِيعاً مِنه‌ُ إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَتَفَكَّرُون‌َ جاثيه‌ آيه 13، و نيز ميفرمايد: وَ سَخَّرَ لَكُم‌ُ اللَّيل‌َ وَ النَّهارَ وَ الشَّمس‌َ وَ القَمَرَ وَ النُّجُوم‌ُ مُسَخَّرات‌ٌ بِأَمرِه‌ِ إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَعقِلُون‌َ نحل‌ آيه 11.

وَ صَوَّرَكُم‌ خداوند ‌پس‌ ‌از‌ مراحلي‌ ‌که‌ انسان‌ ‌در‌ رحم‌ طي‌ ميكند ‌از‌ نطفه‌ و علقه‌ و مضغه‌ و عظم‌ و لحم‌ صورت‌ بندي‌ ميكند ‌که‌ ‌هر‌ قسمت‌ ‌از‌ اجزاء بدن‌ ‌را‌ بجاي‌ ‌خود‌ نصب‌ ميفرمايد چشم‌ گوش‌ دهان‌ زبان‌ ابر و لب‌ ذقن‌ سر دست‌ پا انامل‌ ‌قد‌ استقامت‌ ‌حتي‌ رگهاي‌ بدن‌ تمام‌ بجا زيبا و خوشگل‌ خوش‌ سيما ‌که‌ ‌اگر‌ يك‌ جزءاش‌ ‌بر‌ خلاف‌ ‌اينکه‌ ‌بود‌ چه‌ اندازه‌ قبيح‌ المنظر ‌بود‌.

فَأَحسَن‌َ صُوَرَكُم‌ ‌که‌ انسان‌ ‌اگر‌ بصورت‌ شياطين‌ و حيوانات‌ ‌بود‌ چه‌ اندازه‌ زشت‌ و بي‌ ريخت‌ ‌بود‌.

وَ إِلَيه‌ِ المَصِيرُ فرداي‌ قيامت‌ بازگشت‌ تمام‌ بسوي‌ ‌او‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد:

وَ يَوم‌َ نُسَيِّرُ الجِبال‌َ وَ تَرَي‌ الأَرض‌َ بارِزَةً وَ حَشَرناهُم‌ فَلَم‌ نُغادِر مِنهُم‌ أَحَداً وَ عُرِضُوا عَلي‌ رَبِّك‌َ صَفًّا لَقَد جِئتُمُونا كَما خَلَقناكُم‌ أَوَّل‌َ مَرَّةٍ كهف‌ آيه 47 و 48 ‌که‌ اصل‌ خلقت‌ انسان‌ ‌براي‌ ‌آن‌ عالم‌ ‌است‌ دنيا دار فاني‌ و منزل‌ مسافر ‌است‌ ‌که‌ ‌از‌ امير المؤمنين‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد:

(خلقتم‌ للبقاء ‌لا‌ للفناء)

و ‌از‌ شيخ‌ بهايي‌ (ره‌) ‌است‌ ‌که‌ ‌گفت‌:

الانسان‌ مسافر و منازله‌ ستة: صلب‌ آباء، رحم‌ امهات‌، دنيا، برزخ‌، قيامت‌، بهشت‌ ‌ يا ‌ جهنم‌.

]

(آیه 3)- سپس مسأله «خلقت» را با توضیح بیشتر، و با اشاره به هدف آفرینش در این آیه ادامه داده، می‌فرماید: «آسمانها و زمین را به حق آفرید» (خلق

ج5، ص199

السماوات و الارض بالحق)

.هم در آفرینش آن، نظام حق و دقیقی است، و هم دارای هدف حکیمانه و مصالح حقّی است، چنانکه در آیه 27 سوره «ص» نیز فرمود: «ما آسمان و زمین و آنچه را در میان این دو است بیهوده نیافریدیم، این گمان کافران است».

بعد به آفرینش «انسان» پرداخته و ما را از سیر آفاقی به سیر انفسی دعوت کرده، می‌افزاید: «و شما را (در عالم جنین) تصویر کرد، تصویری زیبا و دلپذیر» هم از نظر جسم و هم از نظر جان (و صورکم فاحسن صورکم).

به انسان، ظاهری آراسته، و باطنی پیراسته، عقلی فروزان و خردی نیرومند داد، و از آنچه در کل جهان هستی است، نمونه‌هائی در وجود او آفرید.

ولی همان گونه که در پایان آیه می‌فرماید: «سر انجام (بازگشت همه) به سوی اوست» (و الیه المصیر).