آیه 28 سوره فاطر

وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ كَذلِكَ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ «28»

جلد 11 - صفحه 33

وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِ‌: و از آدميان و از جنبندگان عموما با اسبان خصوصا، وَ الْأَنْعامِ‌: و از چهارپايان خلقى‌اند كه، مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ‌: گوناگون است رنگ‌هاى آن و انواع و آثار آن‌ كَذلِكَ‌: همچنين مانند اختلاف الوان ميوه‌جات و كوهها. بعد از بيان قدرت بر خلق اشياء مختلفة الذوات و الوان فرمايد: إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ‌: جز اين نيست كه مى‌ترسند خدا را از بندگان او، الْعُلَماءُ: دانايان و عالمان؛ چه خشيت، معرفت به خدا و علم به صفات و افعال او است، پس هر كه دانش او بيشتر است ترس او زيادتر باشد، و لذا حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: «انى اخشاكم باللّه» بدرستى كه من ترسناكترين شما هستم به خدا. و نيز فرمود: «اعلمكم باللّه اشدكم له خشية» «1» هر كه از شما معرفت او به خدا بيشتر است خوف او زيادتر است. و لهذا اين را در عقب افعال داله بر كمال قدرت خود ايراد فرموده تا به جهت معرفت به آن افعال خائف شوند، و اين بديهى است هر كه عارف و عالم به مقام ربوبى نباشد خائف نباشد.

تبصره:

خشيت، ترس خاص باشد، و آن عبارت است از حالت نفسانيه كه ناشى شود از شعور به عظمت پروردگار و هيبت حق عز و علا و وقوف بر نقصان خود و قصور از اداى بندگان خداوند متعال، و اين حالت حاصل نگردد مگر براى كسى كه مطلع شود بر جلال كبريائى و عالم باشد حقيقتا به عظمت سبحانى، و لذا خشيت به علماء تخصيص يافته، فتأمّل. ابن عباس گفته: مراد حق تعالى آنست كه: «انّما يخافنى من خلقى من علم جبروتى و عزتى و سلطانى» «2».

إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ: بدرستى كه خداى غالب است در انتقام كشيدن از كسى كه مصر باشد در طغيان، آمرزنده مر كسى را كه تائب شود از عصيان.

تتمه:

طبرسى (رحمه اللّه) در مجمع فرمايد: تخصيص علماء به خشيت جهت آن است كه عالم احذر است مر عقاب الهى را از جاهل به جهت اختصاص به معرفت و توحيد و عدل و تصديق بعث و حساب و ثواب.

«1» هر دو حديث در منهج الصادقين، ج 7، ص 445.

«2» مجمع البيان (1401 ق) ج 4 ص 407.

جلد 11 - صفحه 34

از حضرت صادق عليه السلام مروى است: يعنى بالعلماء من صدّق قوله عمله و من لم يصدّق قوله عمله ليس بعالم: يعنى مراد حق تعالى به علما كسانيند كه كردار او مصدق گفتار او باشد، و هر كه فعل او موافق قول او نباشد عالم نيست. «1»

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِيبُ سُودٌ «27» وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ كَذلِكَ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ «28» إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ «29» لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ (30)

ترجمه‌

آيا نديدى كه خداوند فرو فرستاد از آسمان آبيرا پس بيرون آورديم بآن ميوه‌هائى كه مختلف است رنگهاى آنها و از كوهها است راههاى سفيد و راههاى سرخى كه مختلف است رنگهاى آنها و راههاى سياه يكدست‌

و از آدميان و جنبندگان و چهارپايان است نوعى كه مختلف است رنگهايش جز اين نيست كه ميترسند از خدا از ميان بندگانش دانايان همانا خداوند غالب آمرزنده است‌

همانا آنانكه ميخوانند كتاب خدا را و برپاى ميدارند نماز را و انفاق ميكنند از آنچه روزى داديمشان در نهان و آشكار اميد ميدارند تجارتى را كه نابود نميشود

تا تمام دهد بايشان مزدهاشانرا و زياده دهد آنانرا از فضلش همانا او آمرزنده و قدردان شكر است.

تفسير

خداوند منّان در مقام اثبات توحيد و قدرت كامله خود فرموده كه آيا نديدى تو اى بنده بينا كه خداوند نازل فرمود از آسمان باران رحمت خود را و براى اثبات عظمت خود فعل را اسناد بضمير متكلم مع الغير داده ميفرمايد پس بيرون آورديم بوسيله آن باران و ساير عوامل طبيعى كه محتاج بآن بوده‌

جلد 4 صفحه 386

ميوه‌هاى گوناگون رنگارنگ را كه از هر جهت با هم اختلاف دارند و اين دليل است بر آنكه عوامل طبيعى بامر ما مؤثر بودند كه بر وفق حكمت و مصلحت كار كردند و الّا عمل طبيعت بايد بيك منوال باشد و در يك زمين و از يك آب و هوا و آفتاب كه عوامل طبيعى هستند ميوه‌هائى پديد ميآيد كه دو فرد آن از يك درخت با هم اختلاف دارند چه رسد بافراد و انواع ديگر و از كوهها راهها و خطوط سفيد و سرخ با اختلاف آنها در مراتب سفيدى و سرخى و راههاى سياه پر رنگ يكدست بوجود آورديم براى هدايت مردم از آن خطوط و الوان بمقاصد خودشان و اينها همه دليل بر حكمت صانع است و بالاتر از همه آنكه از نوع انسان و حشرات زمين و چهارپايان مخلوقى بوجود آورديم كه دو فرد از يك نوع آن همرنگ و همشكل و خاصيّت نيستند كه نتوان تشخيص داد آن دو را از يكديگر چه رسد بدو فرد يا افرادى از انواع جنس حيوان كه قدر مشترك بين تمام آن انواع است با آنكه عوامل طبيعى همه يكى است و اينجا در افراد بقدرى اختلاف وجود دارد كه عقل مبهوت ميشود از شخص اوّل عالم امكان تا ضعيف‌ترين حيوانات با آنكه مانند جبال و ثمراتند در اصل اختلاف و هر قدر معرفت و علم و دانش انسان زياد شود خوف و خشيت و بيم او از خداوند زيادتر خواهد شد چون پى بعظمت و قهر او ميبرد و احيانا اگر معصيتى نمايد از روى غفلت و غلبه شهوت است نه جهالت و نادانى بخلاف كسيكه خدا را نشناخته كه ترس هم ندارد لذا پيغمبر صلى اللّه عليه و اله فرمود من از خدا بيشتر ميترسم و پرهيز ميكنم از تمام شما و بايد از خدا ترسيد چون او غالب و قادر بر معصيت كار است و عذاب ميكند او را و در صورت ارتكاب عصيان احيانا بايد توبه نمود چون او ميآمرزد گناه توبه‌كنندگان را در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مراد از علماء كسى است كه تصديق كند قول او را فعلش و كسيكه تصديق نكند فعلش قولش را عالم نيست و در حديث ديگر وارد شده كه عالم‌ترين شما كسى است كه ترسش از خدا بيشتر باشد و اخبار راجع بايتلاف علم با عمل و تلازم خشيت با معرفت بسيار است و كسانيكه بقدر امكان تلاوت ميكنند قرآن را و برپا ميدارند نماز را كه عمود دين است و انفاق ميكنند در راه خير از آنچه خداوند بآنها عطا فرموده پنهان و آشكار يا صدقات مستحبّه را در خفيه و

جلد 4 صفحه 387

زكوة واجب را ادا مينمايند در علن اميدوارند باميدى كه بجا و محلّ است از تجارت و كسب نمودن خودشان در دنيا نعيم ابدى آخرت را و آن تجارت كسادى و زيان و نابودى ندارد و اين اعمال را براى آن بجا مى‌آورند كه خداوند اجر كامل بايشان عطا فرمايد و خداوند هم آنها را بمقصودشان ميرساند بلكه بفضل و كرم خود زيادتر هم از ميزان استحقاقشان عطا ميكند بلكه اگر لغزشى هم از آنها بروز نموده باشد ميآمرزد و قدردانى ميكند از شكرگزارى آنها بجزاى احسن از اعمالشان در مجمع از پيغمبر صلى اللّه عليه و اله روايت نموده كه مراد از زيادى فضل قبول شفاعت از آنها است براى كسيكه مستحق جهنّم شده از كسانيكه بايشان در دنيا خدمتى نموده‌اند و بعضى شكور را بقبول كننده كم و عوض دهنده بر آن زياد تفسير نموده‌اند و ظاهرا شكرگزارى هر كس بر حسب حال خودش و طرف او است و شكرگزارى مولى از بنده‌اش بهمين چيزها است كه ذكر شد.

وَ مِن‌َ النّاس‌ِ وَ الدَّوَاب‌ِّ وَ الأَنعام‌ِ مُختَلِف‌ٌ أَلوانُه‌ُ كَذلِك‌َ إِنَّما يَخشَي‌ اللّه‌َ مِن‌ عِبادِه‌ِ العُلَماءُ إِن‌َّ اللّه‌َ عَزِيزٌ غَفُورٌ «28»

جلد 15 - صفحه 25

و ‌از‌ افراد ناس‌ و حيوانات‌ جنبنده‌ روي‌ زمين‌ و انعام‌ مثل‌ شتر و گاو و گوسفند اينها ‌هم‌ رنگ‌ مختلف‌ دارند همين‌ نحوي‌ ‌که‌ ثمرات‌ و جبال‌ رنگهاي‌ مختلف‌ داشتند.

وَ مِن‌َ النّاس‌ِ بعضي‌ سفيدرنگ‌ بعضي‌ سياه‌رنگ‌ بعضي‌ موي‌ سر سياه‌ بعضي‌ زرد بعلاوه‌ اختلاف‌ شكلي‌ ‌از‌ زيبايي‌ و بدگلي‌ و ‌از‌ حيث‌ اخلاق‌ و ذكاوت‌ ‌از‌ حيث‌ عقل‌ و شعور و كند فهمي‌ و جهات‌ ديگر و ‌از‌ غرائب‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ افراد بشر ‌با‌ اينكه‌ اعضاء و جوارح‌ ‌آنها‌ بجا و بموقع‌ ‌است‌ بسيار كم‌ اتفاق‌ ميافتد ‌که‌ دو نفر ‌از‌ جميع‌ جهات‌ شبيه‌ ‌هم‌ باشند.

وَ الدَّوَاب‌ِّ مثل‌ حمار و بغل‌ و استر و فرس‌ و ‌غير‌ اينها ‌از‌ ساير جنبنده‌ها.

وَ الأَنعام‌ِ گوسفند بز گاو و شتر و همچنين‌ پرنده‌ها مُختَلِف‌ٌ أَلوانُه‌ُ.

كَذلِك‌َ مثل‌ ثمرات‌ و جبال‌ ظاهرا ‌تا‌ اينجا ‌از‌ آيه قبل‌ ‌است‌ و جمله‌ ‌بعد‌ آيه مستقله‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد إِنَّما يَخشَي‌ اللّه‌َ مِن‌ عِبادِه‌ِ العُلَماءُ انسان‌ ‌تا‌ معرفت‌ پيدا نكند حالت‌ خوف‌ و رجاء ‌در‌ ‌او‌ پيدا نميشود چنانچه‌ ‌تا‌ معرفت‌ بسلطان‌ قاهر ‌ يا ‌ بحيوانات‌ موذيه‌ ‌ يا ‌ بسباع‌ درنده‌ نداشته‌ ‌باشد‌ خوف‌ ‌از‌ ‌آنها‌ پيدا نميكند كساني‌ ‌که‌ منكر معاد و جهنم‌ و عذاب‌ هستند ابدا خوفي‌ ندارند همين‌ نحو ‌که‌ ‌اگر‌ جاهل‌ بعظمت‌ و كبريايي‌ و جبروتيت‌ حق‌ هست‌ خوفي‌ ‌هم‌ ندارد و ‌در‌ باب‌ فضيلت‌ علم‌ همين‌ بس‌ ‌که‌ اشرف‌ صفات‌ ربوبيست‌ و ‌در‌ حديث‌ ‌است‌

العلماء ورثة الانبياء

‌-‌

عالم‌ ينتفع‌ بعلمه‌ افضل‌ ‌من‌ سبعين‌ عابد

‌-‌

العلم‌ نور يقذفه‌ اللّه‌ ‌في‌ قلب‌ ‌من‌ يشاء

(آیه 28)- در این آیه مسأله تنوع الوان را در انسانها و جانداران دیگر مطرح کرده، می‌گوید: «از انسانها و جنبندگان و چهار پایان نیز (افرادی آفریده شده که)

ج4، ص70

رنگهای متفاوتی دارند» (وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ).

آری! انسانها با این که همه از یک پدر و مادرند دارای نژادها و رنگهای کاملا متفاوتند، بعضی سفید همچون برف، بعضی سیاه همچون مرکب، حتی در یک نژاد نیز تفاوت در میان رنگها بسیار است.

گذشته از چهره ظاهری، رنگهای باطنی آنها، و خلق و خوهای آنها، و استعداد و ذوقهایشان، کاملا متنوع و مختلف است.

پس از بیان این نشانه‌های توحیدی در پایان به صورت یک جمع بندی می‌گوید: «آری مطلب چنین است» (کَذلِکَ).

و از آنجا که بهره‌گیری از این آیات بزرگ آفرینش بیش از همه برای بندگان خردمند و دانشمند است در دنباله آیه می‌فرماید: «تنها بندگان عالم و دانشمندند که از خدا می‌ترسند» (إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ).

آری! از میان تمام بندگان، دانشمندانند که به مقام عالی خشیت یعنی «ترس از مسؤولیت توأم با درک عظمت مقام پروردگار» نائل می‌گردند، این حالت «خشیت» مولود سیر در آیات آفاقی و انفسی و آگاهی از علم و قدرت پروردگار، و هدف آفرینش است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تفسیر همین آیه می‌خوانیم: «منظور از علما کسانی هستند که اعمالشان آنها هماهنگ با سخنانشان باشد کسی که گفتارش با کردارش هماهنگ نباشد عالم نیست».

و در پایان آیه به عنوان یک دلیل کوتاه بر آنچه گذشت می‌فرماید: «خداوند توانای شکست ناپذیر و آمرزنده است» (إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ).

«عزت» و قدرت بی‌پایانش سر چشمه خوف و خشیت اندیشمندان است، و «غفوریتش» که نشانه رحمت بی‌انتهای اوست سبب رجاء و امید آنان است، و به این ترتیب این دو نام مقدس، بندگان خدا را در میان خوف و رجاء نگه می‌دارد، و می‌دانیم حرکت مداوم به سوی تکامل بدون اتصاف به این دو وصف ممکن نیست.