آیه 27 سوره رعد

وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنابَ «27»

وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا: و مى‌گويند آنانكه كافر شدند. لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ‌: (لو لا تحضيضيه بمعنى هلّا) چرا نازل نمى‌شود بر حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلم معجزه و آيتى و علامتى از جانب پروردگارش كه دليل صدق او باشد در دعوى نبوت. مراد آيات مقترحه بود كه آنها مى‌خواستند و الا معجزات بيشمار از آن حضرت صادر شد.

قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ: خداى تعالى فرمود بگو اى پيغمبر به آنها بتحقيق حق تعالى وا مى‌گذارد و خذلان مى‌كند به سبب فرط عناد و انكار و لجاج هركه را خواهد به سبب عقوبت.

2- از راه بهشت بگرداند به جهت توغل در كفر با وجود معرفت او به حقيقت اسلام و قرآن.

3- حكم به ضلالت فرمايد هركه را خواهد بر سبيل عقوبت از بندگان به سبب سوء اختيار ايشان كفر را بر ايمان و طغيان را بر شكران.

وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنابَ‌: و راه نمايد بوسيله الطاف به ثواب خود آنان را كه باز گردند بسوى درگاه او به طاعت به حسن اختيار خود بدون جبر و اضطرار. و اين لطف نسبت به عموم مى‌باشد منتها اقبال مؤمن او را نزديك، و اعراض كافر او را دور نمود، لذا اول را توفيق، و ثانى را تبعيد شامل شد.

تنبيه: اين مطلب محقق است كه ارسال رسل و انزال كتب، تكليف را ثابت و اختيار را مبرهن سازد كه بندگان در قبول ايمان و كفر و هدايت و ضلالت و طاعت و معصيت مختارند. بنابراين معنى اضلال به معنى هلاكت، و چون به خداى تعالى نسبت داده شود، مراد عذاب و عقاب مى‌باشد، يعنى عذاب و عقاب‌

جلد 6 - صفحه 381

فرمايد كفار را به سبب آنكه گمراه هستند از طريق حق، زيرا اگر خداى تعالى موجب گمراهى كافر و در آخرت به سبب كفر، او را معذب سازد، هرآينه ظلم، و ساحت كبريائى منزه است از آن؛ زيرا فرمود: «وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ» و در وصف قيامت فرموده‌ «لا ظُلْمَ الْيَوْمَ».

و ايضا- اگر سبب گمراهى از جانب او بودى، ديگر نسبت به غير ندادى، چنانچه در باره فرعون فرمود: «وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ» و در باره شيطان فرموده‌ «وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَثِيراً».

و اما هدايت مرجع تمام معانى آن به دو معنى است: يكى ارشاد، و ديگر لطف؛ و هر دو عام است تمام مكلفان را از كافر و مؤمن و مطيع و عاصى، زيرا الطاف الهى از اعطاء عقل و نصب ادله و ارشاد به ارسال رسل و انزال كتب، تمام نسبت به كافر و مؤمن به تساوى باشد، منتها كافر و عاصى خود به سوء اختيار كفر و عصيان را مرتكب شوند، لا جرم وبال و نكال و عذاب و عقاب بر آنها طارى گردد.

وَ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ «25» اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ وَ فَرِحُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلاَّ مَتاعٌ «26» وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنابَ «27» الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ «28» الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبى‌ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ «29»

ترجمه‌

و آنانكه ميشكنند پيمان خدا را بعد از محكم نمودنش و قطع ميكنند آنچه را امر نموده است خدا بآن كه وصل كرده شود و فساد ميكنند در زمين آنگروه مر آنها را است دورى از رحمت و مر آنها را است بدى آنسراى‌

خدا وسعت ميدهد روزى را براى هر كس بخواهد و تنگ ميگرداند و شاد شدند بزندگانى دنيا و نيست زندگانى دنيا در آخرت مگر بهره كمى‌

و ميگويند آنانكه كافر شدند چرا نازل نميشود بر او آيتى از پروردگارش بگو همانا خدا گمراه ميكند هر كس را كه ميخواهد و راهنمائى ميكند بسوى خود هر كس را كه بازگشت كند

آنانكه ايمان آوردند و آرام ميگيرد دلهاشان بياد خدا آگاه باشيد بياد خدا آرام ميگيرد دلها

آنانكه ايمان آوردند و بجا آوردند كارهاى شايسته خوشى است مر ايشان را و نيكوئى بازگشت.

تفسير

آيه اوّل با مختصر تفاوتى در سوره بقره گذشت و شايد اينجا بمناسبت آنكه دو عنوان مقابل با نقض عهد و قطع رحم كه وفا وصله است در آيات سابقه ذكر شده بود تكرار شده در هر حال مخلّ بفصاحت نيست چنانچه مكرّر ذكر شده بلكه مؤكّد غرض و مكمّل مقصود است و از مراجعه بما سبق تفسيرش معلوم ميشود و مراد از سوء الدار عذاب آخرت است و يكى از مقدرات الهى براى بندگان روزى است و وسعت و تنگى آن باراده او است كه خداوند بر حسب اقتضاء حال آنها در هر زمان و مكان صلاح بداند تعيين و تقدير ميفرمايد و مربوط بسعى و كوشش و زرنگى و تنبلى مردم نيست چنانچه مشهود است و اگر كسى بخواهد منكر شود انكار امر بديهى را نموده و بر وسعت رزق بايد شكر گذارى كرد ولى نبايد خوشحال شد بزندگانى دنيا و وفور نعمتها و ساير لذائذ آن بطوريكه از فكر آخرت باز ماند چون تمام نعم و لذائذ و زندگانى دنياى فانى در جنب نعم و لذّات و حيات ابدى آخرت باقى‌

جلد 3 صفحه 205

نيست مگر متاع كمى كه از دست ميرود اگر بآنها تهيّه توشه‌اى نشود براى سفر آخرت كه همراه باشد و ميگويند كسانيكه بعد از نزول آيات بيّنات و معجزات با هرات باقى بر كفرند چرا آن معجزه‌اى كه ما خواستيم از قبيل طلا شدن كوه صفا يا آيتى كه ما ادراك كنيم نزول آنرا از جانب خدا بر محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل نميشود بگو در جواب آنها كه چون شما دست از لجاج و عناد بر نداشتيد و بمعجزاتى كه تاكنون خواستيد و آوردم قانع نشديد و هر روز بدلخواه خودتان معجزه‌اى ميخواهيد كه صلاح نيست اتيان آن و تدبر و تفكّر در آيات الهى ننموديد تا راه اعجاز و حقّ بودن آن بر شما واضح شود و عقل سليم را كه وديعه الهيّه بود در وجودتان از كار انداختيد خداوند هم عنايت خود را از شما سلب كرد و بحال خود واگذارتان فرمود و گمراه شديد چون خداوند اشخاص متعصّب عنود لجوج بى فكر را هدايت نميكند كسى را هدايت ميكند بسوى خود كه طالب حقّ باشد و رجوع كند از تقليد و تعصّب و عناد بحكم عقل و عنايت پروردگار و از او بخواهد با توبه و انابه كه حقّ را بر او آشكار فرمايد و بديده انصاف نظر نمايد و تفكّر كند در آيات الهى كه البتّه براى او واضح و آشكار خواهد گشت چنانچه هدايت نمود كسانيرا كه ايمان آوردند و مطمئن ميباشد دلهاشان بياد خدا و اولياء او و ميدانند مواعيد او حقّ و كلام او صدق و معجزه باقيه است تا قيامت و ديگر دين اسلام حاجت بمعجزه تازه‌اى ندارد آگاه باشيد بياد خدا و صفات او و مراجعه بآيات قرآن كه ذكر اللّه است و بيانات پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و كلمات امير المؤمنين عليه السّلام و اولاد اطهار آندو اطمينان و آرامش پيدا ميكند دلها و پاك ميشود از شكّ و تزلزل و تشويش در اصول و فروع دين چنانچه عيّاشى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مراد از ذكر اللّه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه باو مطمئن ميشود دلها و قمّى ره فرموده كسانيكه ايمان آوردند شيعيانند و ذكر اللّه امير المؤمنين و ائمّه عليهم السلام ميباشند و آنانكه ايمان آوردند بخدا و پيغمبر و امام و معاد و بجا آوردند كارهاى شايسته را از فعل واجبات و ترك محرمات، خوشى و خرمى و پاكيزگى عيش است براى ايشان و خوبى بازگشت در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه طوبى درختى است در بهشت كه بيخ آن در خانه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و نيست مؤمنى مگر آنكه در خانه او شاخه‌اى است از آن كه خطور نميكند در دلش رغبت بچيزى مگر آنكه‌

جلد 3 صفحه 206

ميدهد آنرا باو آندرخت و اگر اسب سوارى بجدّيّت بتازد در سايه آن صد سال بيرون از آن نميشود و اگر كلاغى بپرداز زيرش ببالاى آن نميرسد تا از پيرى بيفتد آگاه باشيد و در آن رغبت نمائيد و عيّاشى از امام باقر عليه السّلام مانند اين حديث را نقل نموده و در كافى از امام صادق عليه السّلام روايت نموده كه طوبى از آن كسى است كه تمسّك بامر ما نموده در غيبت قائم ما و بشكّ نيفتاده است دل او بعد از هدايت و آندرختى است در بهشت كه اصل آن در خانه على بن أبي طالب عليه السّلام است و نيست مؤمنى مگر آنكه در خانه او شاخه‌اى از شاخه‌هاى آنست و اين مراد از قول خداوند طوبى لهم و حسن مآب است و اخبار در تفسير طوبى بدرخت بهشتى و ذكر اوصاف آن بسيار است كه قمّى و عيّاشى و در عيون و خصال و احتجاج و غيرها نقل نموده‌اند و در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت نموده كه پرسيدند از طوبى فرمود درختى است كه اصل آن در خانه من و فرع آن براى اهل بهشت است و دفعه ديگر كه پرسيدند فرمود در خانه على عليه السّلام است عرضه داشتند چگونه ميشود اين فرمود خانه من و على در بهشت يكجا است و بنابراين روايات طوبى بر وزن بشرى كه مصدر طاب يا مؤنث اطيب است علم منقول شده براى آندرخت بهشتى و اراده آن با اراده معناى اصلى منافات ندارد چون استعمال لفظ در بيشتر از يك معنى جائز و مستحسن و در كلام الهى شايع و رايج است ..

وَ يَقُول‌ُ الَّذِين‌َ كَفَرُوا لَو لا أُنزِل‌َ عَلَيه‌ِ آيَةٌ مِن‌ رَبِّه‌ِ قُل‌ إِن‌َّ اللّه‌َ يُضِل‌ُّ مَن‌ يَشاءُ وَ يَهدِي‌ إِلَيه‌ِ مَن‌ أَناب‌َ «27»

و ميگويند كساني‌ ‌که‌ كافر شدند چرا نازل‌ نميشود ‌بر‌ ‌او‌ آية ‌که‌ ‌ما طلب‌ ميكنيم‌ ‌از‌ ‌او‌ ‌از‌ پروردگارش‌ بگو بدرستي‌ ‌که‌ خداوند گمراه‌ ميكند ‌هر‌ ‌که‌ ‌را‌ بخواهد و هدايت‌ ميكند بسوي‌ ‌خود‌ كسي‌ ‌را‌ ‌که‌ بازگشت‌ كند.

وَ يَقُول‌ُ الَّذِين‌َ كَفَرُوا لَو لا أُنزِل‌َ عَلَيه‌ِ آيَةٌ مِن‌ رَبِّه‌ِ آيات‌ و معجزاتي‌ ‌که‌ اقتراح‌ ميكردند چيزهايي‌ ‌بود‌ ‌که‌ ‌در‌ آيات‌ اشاره‌ فرموده‌ مثل‌ وَ قالُوا لَن‌ نُؤمِن‌َ لَك‌َ حَتّي‌ تَفجُرَ لَنا مِن‌َ الأَرض‌ِ يَنبُوعاً أَو تَكُون‌َ لَك‌َ جَنَّةٌ مِن‌ نَخِيل‌ٍ وَ عِنَب‌ٍ فَتُفَجِّرَ الأَنهارَ خِلالَها تَفجِيراً أَو تُسقِطَ السَّماءَ كَما زَعَمت‌َ عَلَينا كِسَفاً أَو تَأتِي‌َ بِاللّه‌ِ وَ المَلائِكَةِ قَبِيلًا أَو يَكُون‌َ لَك‌َ بَيت‌ٌ مِن‌ زُخرُف‌ٍ أَو تَرقي‌ فِي‌ السَّماءِ وَ لَن‌ نُؤمِن‌َ لِرُقِيِّك‌َ حَتّي‌

جلد 11 - صفحه 334

تُنَزِّل‌َ عَلَينا كِتاباً نَقرَؤُه‌ُ اسراء ‌آيه‌ 92 ‌الي‌ 95 و مكرر گفته‌ايم‌ ‌که‌ معجزه‌ ملعبه‌ كفار نبايد ‌باشد‌ همين‌ اندازه‌ ‌که‌ حجت‌ تمام‌ شود و راه‌ عذر بسته‌ شود كافي‌ ‌است‌.

قُل‌ إِن‌َّ اللّه‌َ يُضِل‌ُّ مَن‌ يَشاءُ مكرر گفته‌ايم‌ ‌که‌ اضلال‌ الهي‌ اينست‌ ‌که‌ چون‌ بنده‌ مخالفت‌ كرد و ‌از‌ قابليت‌ هدايت‌ افتاد و قساوت‌ قلب‌ پيدا كرد و سياه‌ دل‌ شد و اميد هدايت‌ دراز نيست‌ خداوند ‌او‌ ‌را‌ رها ميكند و ‌از‌ ‌خود‌ دور ميكند و دست‌ لطف‌ و عنايت‌ ‌را‌ ‌از‌ سر ‌او‌ ‌بر‌ ميدارد و ‌از‌ رحمت‌ ‌خود‌ مأيوس‌ ميفرمايد.

وَ يَهدِي‌ إِلَيه‌ِ مَن‌ أَناب‌َ انابه‌ رجوع‌ ‌است‌ ‌از‌ كفر و شرك‌ و ضلالت‌ بايمان‌ ‌از‌ فسق‌ و فجور و فحشاء باطاعت‌ و عبادت‌ ‌از‌ توجه‌ بغير ‌خدا‌ و توبه‌ و پشيماني‌ ‌از‌ كرده‌هاي‌ گذشته‌ و هدايت‌ خداوند توفيق‌ و الهامات‌ ملائكه‌ ‌در‌ قلوب‌ ‌آنها‌ و سهولت‌ اسباب‌ هدايت‌ و القاء ميل‌ و رغبت‌ بعبادت‌ و بندگي‌ و ‌غير‌ اينها

]

(آیه 27)- از آنجا که در این سوره بسیاری از بحثها پیرامون توحید و معاد و رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، این آیه بار دیگر به سراغ مسأله دعوت پیامبر اسلام می‌رود و یکی از ایرادات منکران لجوج را بیان کرده، می‌گوید: «و کافران می‌گویند:

چرا معجزه‌ای از سوی پروردگارش بر او نازل نشده است» (وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ).

آنها انتظار دارند که پیامبر به صورت یک «خارق العاده‌گر» در گوشه‌ای بنشیند و هر یک از آنها از در وارد شوند، و هر معجزه‌ای مایل هستند پیشنهاد کنند او هم بلافاصله به آنها ارائه دهد، و تازه آنها اگر مایل نبودند ایمان نیاورند! قرآن در پاسخ آنها می‌گوید: ای پیامبر! به اینها «بگو: که خداوند هر که را بخواهد گمراه می‌کند و هر کس که به سوی او باز گردد مشمول هدایتش قرار می‌دهد» (قُلْ إِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنابَ).

اشاره به این که کمبود شما از ناحیه اعجاز نیست، بلکه کمبود شما از درون وجود خودتان است، لجاجتها، تعصبها، جهالتها، و گناهانی که سد راه توفیق می‌شود مانع از ایمان شماست.

جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد.