آیه 22 سوره حشر

هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ «22»

بعد از آن به جهت تعظيم قرآن، اظهار ربوبيت و عظمت خود فرمايد:

هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ: ذاتى كه قرآن را نازل فرموده، خدائى است كه نيست معبودى مستحق پرستش و ستايش، مگر ذات يگانه او. اين صفت دارد كه: عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ: داناى آنچه نهان است علم او بر بندگان از جواهر قدسيه و احوالشان و غير آن، و آنچه مشاهد ايشان است از اجرام و اعراض، يعنى داناى جميع پوشيده و آشكار است. اقوال ديگر: 2- عالم به ضمائر قلوب و اقوال. 3- عالم به دنيا و آخرت. 4- عالم به موجود و معدوم. 5- عالم به‌

جلد 13 - صفحه 115

حيات و ممات. 6- عالم به ارزاق و آجال. 7- عالم به آنچه هست و خواهد بود. در اين كلام وصف او سبحانه است به اينكه: عالم به جميع معلومات است، چه معلومات از اين دو قسم بيرون نيست. هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ‌: او است بسيار بخشنده كه رحمت عامه سابقه او در دنيا احاطه به جميع خلق نموده، بزرگ بخشايش، كه رحمت خاصه او در آخرت كه غفران و رضوان است به مؤمنان رسيده.

پس به جهت تأكيد فرمايد:

لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى‌ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ «21» هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ «22» هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ «23» هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‌ يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «24»

ترجمه‌

اگر نازل مينموديم اين قرآن را بر كوهى هر آينه ميديدى آنرا شكسته از بيم و شكاف خورده از ترس خدا و اين مثلها را ميزنيم براى مردم شايد آنها تفكّر كنند

او است خداوندى كه نيست قابل پرستشى جزا و داناى پنهان و آشكار او است بخشنده مهربان‌

او است خداوندى كه نيست قابل پرستشى جز او پادشاه برى از نقص سالم از عيوب ايمن كننده نگهبان خلق قادر غالب قاهر مصلح بزرگوار منزّه است خدا از آنچه براى او شريك قرار ميدهند

او است خداوند آفريننده پديد آورنده صورت بخش براى او است نامهاى نيكو تسبيح ميگويد او را هر كه در آسمانها و زمين است و او است ارجمند درست كردار.

تفسير

خداوند سبحان براى تصوير شدّت نفوذ مواعظ قرآن در قلوب و قساوت دلهائى كه از آن متأثر نشود مثلى زده باين تقريب كه اگر ما اين قرآن را بر كوه نازل نمائيم خواهيد ديد كه آن خاضع و خاشع و متزلزل و سر افكنده و شكافته شود از ترس خداوند و آيات عذاب آن ولى در قلوب قاسيه كفّار و منافقين‌

جلد 5 صفحه 181

مذكوره در آيات سابقه مؤثر نشود چون دلهاى آنها از سنگ سخت‌تر است چنانچه باين لحاظ افصح المتكلّمين گفته:

«آه سعدى اثر كند در سنگ* نكند در تو سنگدل اثرى» و خدا ميفرمايد اين مثل‌ها را ما براى مردم ميزنيم تا موجب تفكّر و تدبّر و تأثر آنها گردد و چون يكى از موجبات تأثير كلام عظمت متكلّم است شمّه‌اى از اوصاف جمال و جلال احديّت را بيان فرموده كه او است خداوند واجب الوجودى كه جز او در عالم موجودى شايسته و قابل پرستش و ستايش نيست و او دانا است بهر چه از انظار مخفى است و محسوس نيست و آنچه محسوس و مشاهد و آشكار است و آنچه معدوم است و آنچه موجود باشد چنانچه در مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه غيب چيزى است كه نبوده و شهادت چيزى است كه بوده است او است بخشنده جان و روزى بر تمام مردم در دنيا و آمرزنده اهل ايمان در آخرت و باز براى تأكيد توحيد و نفى شرك فرموده نيست معبود بحقّى جز او كه داراى سلطنت حقّه حقيقيّه است در تمام عوالم وجود و منزّه است از تمام عيوب و نواقص و سالم است از تمام آفات و عوارض بخشنده امن و امان است بدوستان خود از عذاب و حافظ و نگهدار و نگهبان مردمان است و قمّى ره نقل فرموده كه مراد از مهيمن شاهد است و محتمل است مراد از مؤمن داراى ايمان بتمام حقائق باشد كه اوّل آنها توحيد ذات اقدس خود او است و داراى عزّت و قدرت و معطى آنست كه هر عزّت و قدرتى باو منتهى ميشود و غالب و قاهر است بر تمام خلق در آنچه اراده نمايد ولى اراده نميفرمايد جز آنچه را كه موجب اصلاح امور خلق باشد و بزرگتر از آنست كه بوصف درآيد چه رسد بآن كه موصوف شود بصفاتى كه موجب حاجت و نقص باشد و بزرگى و بزرگوارى مخصوص بذات اقدس او است منزّه است از شريك و عديل و نظير و مثل و مانند و هر چه از كتم عدم بوجود آيد محتاج بتقدير است اوّلا و بايجاد بر وفق تقدير ثانيا و بتصوير بعد از ايجاد ثالثا پس او است خالق بارى مصوّر باعتبارات ثلاثه چنانچه فيض ره فرموده و بنظر حقير خالق باعتبار خلق و بارى باعتبار خوبى و بى‌عيب و نقص بودن است و از براى او است هر اسمى كه دلالت داشته باشد بر معناى خوبى كه لايق مقام او

جلد 5 صفحه 182

باشد و عيب و نقص و قصور و فتورى از آن لازم نيايد و معروف نود و نه اسم است كه از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل شده هر كس احصاء نمايد آنها را داخل در بهشت ميشود و ظاهرا مراد از احصاء اتّصاف بآن صفات و ايمان بآن اسماء است براى خدا و قبلا راجع باين جمله بياناتى گذشته است و تمام موجودات ارضيّه و سماويه بحسب حال و مقال تنزيه و تقديس مينمايند خالق خودشان را از تمام معايب و نقائص و او است مستجمع جميع كمالات براى اندراج تمام در تحت قدرت و علم كه از آن تعبير بعزّت و حكمت شده است در ثواب الاعمال و مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه هر كه سوره حشر را قرائت نمايد تمام موجودات ارضيّه و سماويّه براى او طلب رحمت و مغفرت مينمايند و اگر در آن روز يا آن شب بميرد شهيد مرده است و الحمد للّه رب العالمين و صلّى اللّه على محمد و آله الطاهرين.

جلد 5 صفحه 183

هُوَ اللّه‌ُ الَّذِي‌ لا إِله‌َ إِلاّ هُوَ عالِم‌ُ الغَيب‌ِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحمن‌ُ الرَّحِيم‌ُ «22»

‌او‌ ‌است‌ خدايي‌ ‌که‌ نيست‌ الهي‌ مگر ‌او‌ عالم‌ غيب‌ و شهود ‌است‌، ‌او‌ ‌است‌ رحمن‌ و رحيم‌.

هُوَ اللّه‌ُ الَّذِي‌ لا إِله‌َ إِلّا هُوَ مفاد كلمه توحيد لا إِله‌َ إِلَّا اللّه‌ُ ‌که‌ تعبير بكلمه طيّبه‌ و كلمه اخلاص‌ مي‌كنند. و گفتيم‌: ‌اينکه‌ كلمه شريفه‌ سه‌ دلالت‌ دارد مطابقي‌ التزامي‌ اقتضايي‌. امّا مطابقي‌: توحيد عبادتي‌ ‌است‌ ‌که‌ الوهيّت‌ مختص‌ّ بذات‌ مقدّس‌ ‌او‌ ‌است‌ ‌در‌ مقابل‌ مشركين‌ ‌که‌ آلهة ‌بر‌ ‌خود‌ قرار دادند و عبادت‌ ‌آنها‌ ‌را‌ مي‌كنند و مي‌پرستند مثل‌ اصنام‌ شمس‌ قمر آتش‌ ملك‌ و جن‌ّ و انس‌ و شجر و اشباه‌ اينها. اما التزامي‌: لازمه توحيد عبادتي‌ سائر اقسام‌ توحيد ‌است‌ ذاتي‌ صفتي‌ افعالي‌ نظري‌.

اما اقتضايي‌: اينكه‌ آنچه‌ فرموده‌ بايد اطاعت‌ كرد ‌از‌ ارسال‌ رسل‌ و انزال‌ كتب‌ و جعل‌ احكام‌ و نصب‌ خليفه‌ و اعتقاد بمعاد و عدل‌ چنانچه‌ ‌در‌ حديث‌ سلسلة الذهب‌

جلد 16 - صفحه 484

جزء شرائط توحيد قرار داده‌ و فرمود:

و انا ‌من‌ شروطها.

عالِم‌ُ الغَيب‌ِ وَ الشَّهادَةِ چيزي‌ ‌بر‌ ‌او‌ مستور نيست‌ ‌که‌ معني‌ ‌غير‌ متناهي‌ و ‌غير‌ محدود ‌است‌ ‌حتي‌ تعبير بكل‌ّ شي‌ء ‌از‌ ضيق‌ عبارت‌ ‌است‌ زيرا اشياء محدود هستند و علم‌ ‌غير‌ محدود.

هُوَ الرَّحمن‌ُ الرَّحِيم‌ُ رحمتش‌ ‌هم‌ دوام‌ و ثبات‌ دارد و تمام‌ شدني‌ نيست‌ و ‌هم‌ عموم‌ دارد سرتاسر اشياء ‌را‌ فرو گرفته‌.

]

(آیه 22)- در آیات بعد به ذکر قسمت مهمی از اوصاف جمال و جلال خدا- که توجه به هر یک در تربیت نفوس و تهذیب قلوب تأثیر عمیق دارد- می‌پردازد، و ضمن سه آیه پانزده صفت و به تعبیر دیگر هجده صفت از اوصاف عظیم او را بر می‌شمرد و هر آیه با بیان توحید الهی و نام مقدس «اللّه» شروع می‌شود که انسان را به عالم نورانی اسماء و صفات حق رهنمون می‌گردد.

می‌فرماید: «او خدائی است که معبودی جز او نیست، دانای آشکار و نهان است و او رحمان و رحیم است» (هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب و الشهادة هو الرحمن الرحیم).

ج5، ص152

در اینجا قبل از هر چیز روی مسأله توحید که خمیرمایه همه اوصاف جمال و جلال و ریشه اصلی معرفت الهی است تکیه می‌کند، و بعد از آن روی علم و دانش او نسبت به غیب و شهود.

سپس روی رحمت عامه او که همه خلایق را شامل می‌شود «رحمن» و رحمت خاصه‌اش که ویژه مؤمنان است «رحیم» تکیه شده، تا به انسان امید بخشد. و او را در راه طولانی تکامل و سیر الی اللّه که در پیش دارد یاری دهد