آیه 2 سوره صف

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ «2»

شأن نزول: مروى است كه صحابه خدمت حضرت عرض كردند: اگر ما بدانيم دوست‌ترين عمل نزد خداى تعالى كدام است، ما نفس و مال را به آن بذل كنيم؟ حق تعالى آيه نازل فرمود: إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ‌: چون روز احد رسيد، به قول خود عمل ننموده، فرار كردند، حضرت را با معدودى ميان كفار گذاشتند، و لذا سر مبارك حضرت و دندان رباعيه آن سرور به سنگ جفاى مشركين شكسته شد؛ حق تعالى به جهت توبيخ ايشان اين آيه نازل فرمود:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد به خدا و رسول، لِمَ تَقُولُونَ‌: چرا مى‌گوئيد، ما لا تَفْعَلُونَ‌: آنچه را كه به جا نمى‌آوريد و نخواهيد كرد.

نكته: [ «لم» مركب است از حرف جر و ماى استفهام، و حذف الف آن با حرف جر در كلام عرب بسيار است، به جهت كثرت استعمال. «1»]

«1» نكته از تفسير منهج الصادقين جلد 9، صفحه 261 نقل گرديد.

جلد 13 - صفحه 144

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «1» يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ «2» كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ «3» إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ «4»

وَ إِذْ قالَ مُوسى‌ لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِي وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ «5»

ترجمه‌

تسبيح گويند مر خدايرا آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است و او است تواناى درست كردار

اى كسانيكه ايمان آورديد چرا ميگوئيد آنچه را نميكنيد

بزرگ است از جهت مبغوض بودن نزد خدا كه بگوئيد آنچه را نميكنيد

همانا خدا دوست ميدارد آنانرا كه كارزار ميكنند در راهش صف زده گويا ايشانند بنائى پيوسته و محكم‌

و هنگاميكه گفت موسى بقومش اى قوم من چرا مى‌آزاريد مرا با آنكه ميدانيد كه من پيغمبر خدايم بسوى شما پس چون رو گردان شدند برگرداند خدا دلهاشان را و خدا هدايت نميكند گروه متمرّدان را.

تفسير

تسبيح و تنزيه و تقديس تمام موجودات آسمانى و زمينى ذات اقدس احديّت را از تمام عيوب و نقائص بلسان حال و مقال هميشه بوده و هست و خواهد بود لذا به صيغ مختلفه از ماضى و مضارع و مصدر در اوائل سور از آن تعبير ميشود و چون مانند بسمله مناسب با افتتاح امور است تكرار آن مستحسن است و عزت و حكمت خداوند انسب اوصاف است باستحقاق حمد و ثنا و تسبيح و تقديس گفته‌اند مسلمانان صدر اسلام گفتند ما اگر ميدانستيم محبوبترين اعمال نزد خدا چيست‌

جلد 5 صفحه 194

بجا ميآورديم آنرا پس آيه چهارم نازل شد و در جنگ احد فرار نمودند و آيه دوم و سوم نازل شد و قمّى ره فرموده خطاب باصحاب پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه وعده كرده بودند يارى كنند آنحضرت را و مخالفت ننمايند امر او را و نقض ننمايند عهد او را نسبت بامير المؤمنين عليه السّلام و چون خداوند ميدانست كه آنها بوعده خودشان وفا نميكنند مخاطب فرموده و اينكه آنها را اهل ايمان خوانده براى اقرارشان است بزبان اگر چه تصديق نداشتند و ظاهرا مراد ايشان از اصحاب اهل نفاق آنانند چون معمولا آنها وعده ميدهند و وفا نميكنند و سخنى ميگويند و بر طبق آن عمل نمينمايند و مستحق ملامت هر كس است كه بگويد عملى انجام ميدهم و قصد انجام آنرا نداشته باشد نه كسيكه قصد انجام آنرا داشته باشد و موفق نشود و مقت بغض شديد است و در نهج البلاغه مولى فرموده كه خلف موجب مقت است نزد خدا و خلق خدا فرموده كبر مقتا عند اللّه أن تقولوا ما لا تفعلون و در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه وعده مؤمن ببرادر دينى خود نذرى است كه كفّاره ندارد پس كسيكه خلف كند با خدا خلف نموده و در معرض بغض شديد الهى خود را قرار داده و باين دو آيه استشهاد فرموده است و بنظر حقير بعيد نيست شامل شود وعاظى را كه در واجبات و محرّمات هم عمل بگفته خودشان نميكنند چون مشاهده آن موجب تزلزل مردم ميشود در قبول نصايح علماء و صلحاء و قبح آن ظاهر است و رص استحكام و اتّصال اجزاء بنا است بيكديگر كه فرجه‌اى نداشته باشد خداوند دوست دارد مسلمانان در معركه جهاد مانند ديوار محكم بى‌رخنه و فتورى در مقابل كفّار صف بندى نمايند و هيچ گاه از حمله آنها متفرّق و پراكنده نشوند و از امير المؤمنين عليه السّلام در خطبه روز غدير سبيل در اين آيه با وجود مبارك آنحضرت كه منصوب براى متابعت بعد از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ميباشد تطبيق شده است چون سبيل اعظم الهى اين خانواده‌اند و ظاهرا براى تسليت خاطر مبارك پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از آزار اهل نفاق باز خداوند اشاره‌اى بقصّه حضرت موسى فرموده كه به بنى اسرائيل گفت چرا اينقدر مرا اذيّت و آزار مينمائيد با آنكه ميدانيد من پيغمبر خدايم بسوى شما و احترام پيغمبر

جلد 5 صفحه 195

واجب و آزار او اقبح قبائح است و آزارهاى آنها در ضمن سور سابقه از قبيل تقاضاهاى بيجا و نسبت‌هاى ناروا و تخلّفات از فرامين و غيرها گذشت و انحراف از حقّ و اعراض از حقيقت بعد از وضوح آن موجب اعراض الهى است و منع الطاف خود از اعراض كنندگان و واگذاردن آنها را بحال خودشان و آن موجب انصراف قلب است از قبول حق و سقوط از قابليّت هدايت يا ابتلاء بشك و شبهه چنانچه قمّى ره فرموده و در هر حال هدايت الهيّه شامل حال متمرّدين از فرامين انبيا و آزار كنندگان ايشان نخواهد شد.

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا لِم‌َ تَقُولُون‌َ ما لا تَفعَلُون‌َ «2»

اي‌ كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آورده‌ايد ‌براي‌ چه‌ مي‌گوئيد آنچه‌ ‌را‌ ‌که‌ عمل‌ نميكنيد و بجا نميآوريد، بدترين‌ صفات‌ خبيثه‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ انسان‌ قولي‌ بدهد و وعده‌ كند و عهد نمايد سپس‌ بقولش‌ عمل‌ نكند و بوعده‌اش‌ خلف‌ كند و بعهدش‌ وفا نكند و ‌اينکه‌ موضوع‌ ‌در‌ جميع‌ مراحل‌ جريان‌ دارد ‌در‌ باب‌ دين‌ اظهار اسلام‌ كند و تسليم‌ ‌او‌ امر الهي‌ نشود اظهار ايمان‌ كند و بوظائف‌ ايمان‌ عمل‌ نكند ‌با‌ ‌خدا‌ عهد كند ‌که‌ واجب‌ مي‌شود سپس‌ خلف‌ كند ‌که‌ كفّاره‌ دارد، ‌با‌ پيغمبر (ص‌) بيعت‌ كند سپس‌ نقض‌ كند ‌در‌ امر جهاد و دشمني‌ ‌با‌ كفّار قول‌ دهد و تخلّف‌ كند بمؤمن‌ وعده‌ دهد و وفاء نكند اظهار محبت‌ كند و عداوت‌ داشته‌ ‌باشد‌ و ‌با‌ مؤمنين‌ نفاق‌ داشته‌ ‌باشد‌ و فريب‌ دهد و ‌غير‌ اينها ‌اينکه‌ صفات‌ صفات‌ كفار و منافقين‌ ‌است‌ مؤمن‌ نبايد متصف‌ باين‌ صفات‌ شود لذا مي‌فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا خطاب‌ بمؤمنين‌ مي‌فرمايد:

جلد 16 - صفحه 510

لِم‌َ تَقُولُون‌َ ما لا تَفعَلُون‌َ سببش‌ چيست‌! چه‌ منشأ دارد! ‌براي‌ چه‌ مي‌گوئيد و عمل‌ نمي‌كنيد مي‌خواهيد ‌شما‌ ‌هم‌ مثل‌ كفار و منافقين‌ شويد! و ‌در‌ حزب‌ ‌آنها‌ داخل‌ شويد نمي‌دانيد.

]

اشاره

(آیه 2)

شأن نزول:

جمعی از مؤمنان پیش از آنکه حکم جهاد نازل شود می‌گفتند: ای کاش خداوند بهترین اعمال را به ما نشان می‌داد تا عمل کنیم، چیزی نگذشت که خداوند به آنها خبر داد که «افضل اعمال، ایمان خالص و جهاد است» اما این خبر آنها را ناخوشایند آمد و تعلل ورزیدند، آیه نازل شد و آنها را ملامت کرد.

تفسیر:

این آیه به عنوان ملامت و سرزنش از کسانی که به گفته‌های خود عمل نمی‌کنند، می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چرا سخنی می‌گوئید که عمل نمی‌کنید»؟! (یا ایها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون).