آیه 2 سوره حج

يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَى النَّاسَ سُكارى‌ وَ ما هُمْ بِسُكارى‌ وَ لكِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِيدٌ «2»

بعد از شدت قيامت، بر سبيل اجمال بيان آن مى‌فرمايد از روى تصوير و تمثيل:

يَوْمَ تَرَوْنَها: روزى كه بينيد آن زلزله را از شدت دهشت و وحشت. تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ‌: غافل شود و بيخبر گردد هر زن شير دهنده از آن فرزندى كه شير دهد او را، يعنى با وجود شدت شفقت و مرحمت زن شيرده بر بچّه خود. چون زلزله قيامت حادث گردد از غايت هول، آن پستان را از دهن فرزند بردارد و بكند و از او غافل شود و او را فراموش كند و بياد نياورد.

وصف دوم قيامت: وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها: و بنهد هر زنى كه صاحب بار باشد، بار خود را، يعنى بيفكند هر زن آبستن بچه شكم خود را از شدت هول و وحشت و آن را سقط كند. 2- غافل شود هر زن شيرده از طفل خود بدون فطام و بيندازد هر زن آبستن بچه خود را بدون تام. بعضى به اين آيه استدلال نموده‌اند كه زلزله در دنيا باشد، زيرا رضاع و وضع حمل جز اين نيست كه در دنيا تصور شود. و كسانى كه قائل مى‌باشند كه زلزله در قيامت است، گويند: آيه در مقام تهويل امر قيامت و تعظيم شدائد آنست، يعنى شدت هول آن روز طورى است كه اگر زن شيرده آنجا باشد بچه خود را رها كند و اگر

«1». تفسير منهج الصادقين، ج 6، ص 132، چاپ كتابفروشى اسلاميّه.

جلد 9 - صفحه 11

حامله‌اى باشد سقط كند.

وصف سوم قيامت آنكه: وَ تَرَى النَّاسَ سُكارى‌: و ببينى اى بيننده همه مردمان را از شدت هول آن روز به حالت مستى، يعنى مانند مستان كه عقل و تميز از ايشان زايل شده باشد. يا گمان كنى همه مردمان مستانند. وَ ما هُمْ بِسُكارى‌: و حال آنكه ايشان نباشند مستان از روى حقيقت، زيرا زوال عقل ز خوف و حيرت سكر نباشد اگرچه بنظر مانند سكر نمايد، پس واقعا مست نيستند بلكه داهيه عظيمه قيامت، آنها را مانند مست گردانيده است. وَ لكِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِيدٌ: و لكن عذاب خداى تعالى سخت است و به جهت هول و دهشت آن، مدهوش نمايند (اين تعليل شباهت ايشان است به سكارى).

شأن نزول: از عمران بن حصين، و ابو سعيد خدرى مروى است كه اين دو آيه در شب نازل شد در غزوه بنى مصطلق، حضرت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله فرمود تا همه توقف نموده، مجتمع شدند و اين دو آيه را تلاوت فرمود. همه به گريه آمدند و هيچوقت آنقدر گريه نكرده بودند. چون روز شد، هيچكس زين از پشت اسبان نگرفت و خيمه نزد و طعام نپخت. بعضى گريه مى‌كردند، جمعى محزون سر به زانو گذاشته، حضرت فرمود: مى‌دانيد آن چه روزى خواهد بود؟ گفتند: خدا و رسول داناتر است. فرمود: آن روز خداى تعالى «آدم» را امر فرمايد كه برخيز بعضى از فرزندان خود را به جهنم فرست. گويد: چند نفر؟ خطاب رسد از هزار نفر نهصد و نود و نه نفر به جهنم و يكى را به بهشت. اصحاب چون شنيدند، صداى اللّه اكبر بلند، مشغول گريه شدند. عرض كردند: ناجى كيست؟ فرمود: با مژده و خوشدل باشيد و كار خود را اصلاح كنيد كه از جنس شما دو خلق باشند يأجوج و مأجوج و از حد و حصر متجاوزند، نهايت آنها جز خدا نداند. تمام آنها با كافران ديگر اهل جهنمند و عدد شما در جنب آنها مانند يك موى سفيد است در گاو سياه، اميدوارم شما ربع اهل بهشت باشيد. خوشحال شدند، بعد فرمود:

اميدوارم ثلث اهل بهشت باشيد، زبان به تكبير و تحميد گشودند. فرمود:

اميدوارم دو ثلث شما باشيد و اهل بهشت صد و بيست صف، و هشتاد صف امت من، و هفتاد هزار از اين قبيل باشند كه بى‌حساب به بهشت روند. عمر

جلد 9 - صفحه 12

برخاست و گفت: هفتاد هزار بى‌حساب به بهشت روند؟!! فرمود: بلى! با هر صف، هفتاد هزار نفر به بهشت روند. «1» تنبيه: بخشايش سبحانى نامتناهى است، لكن چون عاقبت امر مجهول است، لذا نبايد شخص بدينگونه بشارات اطمينان كامل حاصل كرده در تدارك اعمال سستى ورزد.

حضرت امير المؤمنين عليه السلام در كتابت به اهل مصر مى‌فرمايد: يا عباد اللّه إنّ بعد البعث ما هو اشدّ من القبر يوم يشيب فيه الصّغير و يسكر فيه الكبير و يسقط فيه الجنين و تذهل كلّ مرضعة عمّا ارضعت يوم عبوس قمطرير يوم كان شرّه مستطير انّ فزع ذلك اليوم ليرهب الملائكة الّذين لا ذنب لهم ...

اى بندگان خدا، بدرستى كه آنچه بعد از بعث است شديدتر باشد از قبر؛ روزى است كه پير شود صغير، و مست گردد كبير، و ساقط شود در آن جنين، و غافل شود هر زن شيرده از بچه خود، روزى كه ترش روى و سخت باشد، روزى كه شدت هول آن روز آشكارا و به همه عاصيان رسد، بدرستى كه فزع آن روز بترس اندازد ملائكه را كه گناه ندارند، و لرزاند كوههاى مانند ميخ را، و زمينى كه مانند گهواره است، و منشق شود آسمان. پس آسمانها سست و مانند پشم رنگين زده شده گردد و متغير گردد، پس گويا گلهاى سرخ مانند روغن زيت است. و مى‌باشد كوههاى سرب آب شده بعد از آنكه شديد و سخت باشند، و دميده شود در صور. پس به فزع آيد هر كه در آسمان و زمين است مگر آن را كه خدا خواهد. پس چگونه است حال كسى كه معصيت نموده به گوش و چشم و زبان و دست و پا و فرج و شكم اگر خدا نيامرزد و ترحم نفرمايد. «2».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْ‌ءٌ عَظِيمٌ «1» يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَى النَّاسَ سُكارى‌ وَ ما هُمْ بِسُكارى‌ وَ لكِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِيدٌ «2» وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطانٍ مَرِيدٍ «3» كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَ يَهْدِيهِ إِلى‌ عَذابِ السَّعِيرِ «4»

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَ نُقِرُّ فِي الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى‌ أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى‌ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ «5» ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى‌ وَ أَنَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ «6» وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ «7»

ترجمه‌

- اى مردمان بترسيد از پروردگارتان همانا زلزله قيامت چيزى است بزرگ‌

روز كه مى‌بينيد آنرا غافل شود هر شير دهنده‌ئى از آنچه شير دهد و مى‌نهد هر زن باردارى بارش را مى‌بينى مردم را مستان با آنكه نباشند مستان ولى عذاب خدا سخت است‌

و بعضى از مردم كسى است كه مجادله ميكند در خدا بدون دانش و پيروى ميكند هر شيطان سركش را

نوشته شده است بر او كه كسيكه زير فرمان او رود پس همانا او گمراه كند او را و راهنمائى نمايد او را بسوى عذاب آتش سوزان‌

اى مردمان اگر هستيد در شكّ از برانگيختن خدا پس همانا ما آفريديم شما را از خاك پس از منى پس از خون بسته پس از قطعه گوشتى تمام آفريده شده و ناتمام آفريده شده تا بيان كنيم براى شما و قرار ميدهيم در رحمها چيزيرا كه ميخواهيم تا مدّتى نام برده شده پس بيرون ميآوريم شما را كودكى پس تا برسيد بحدّ كمالتان و بعضى از شما كسانى هستند كه ميميرند و بعضى از شما كسانى هستند كه بر گردانده ميشوند بپست‌ترين زندگانى تا آنكه نداند بعد

جلد 3 صفحه 587

از دانستن چيزيرا و مى‌بينى زمين را خشك افتاده پس چون نازل نمائيم بر آن آب را حركت كند و بالا آيد و بروياند از هر صنف نيكو منظرى‌

اين براى آنستكه خداوند او حقّ است و آنكه او زنده ميكند مردگانرا و آنكه او بر هر چيزى توانا است‌

و آنكه قيامت آينده است نيست شكّى در آن و آنكه خدا بر مى‌انگيزاند كسانيرا كه باشند در قبرها.

تفسير

- خداوند متعال در اواخر سوره قبل مردم را دعوت بتوحيد فرمود و در صورت اعراض بآنها وعده عذاب داد لذا در بدو اين سوره بعد از نام خداوند مهربان شروع بذكر اهوال قيامت و بيم دادن خلق فرمود از اوضاع آنروز و شدّت عذاب الهى باين تقريب كه اى مردمان دنيا بترسيد از پروردگارتان همانا زلزله‌ئى كه در زمين روى ميدهد كه از علائم بپا شدن قيامت است امر بزرگ هولناك طاقت فرسائى است كه بوصف در نيايد و براى ممثّل و مصوّر نمودن شمّه‌ئى از هول آنروز و مشاهده خلق آن زلزله را كه گفته‌اند اندكى پيش از طلوع آفتاب از مغرب است ناچار بايد بعضى از احوال مردم را ذكر نمود از قبيل آنكه در آنروز هر زن بچه شير دهى از طفل شير خوار خود كه مشغول مكيدن پستان او است صرف نظر نموده و بخود مشغول ميگردد بطوريكه از حال آن طفل غافل ميشود و هر زن آبستنى از ترس جنين خود را سقط ميكند و قمّى ره فرموده هر زن آبستنى كه بميرد در وقت زلزله وضع مينمايد حمل خود را روز قيامت و مشهود و مرئى ميگردند مردم بحال مستى با آنكه مست نيستند واقعا چون حركات آنها مانند آدم مست است از وحشت و با آنكه مست نيستند واقعا چون حركات آنها مانند آدم مست است از وحشت و ترس و حيرت و قمى ره فرموده از اندوه و ترس عقلهاشان زائل ميگردد و متحيّر ميشوند و تمام اين اوضاع و احوال براى مردم از مشاهده جهنّم و شدّت عذاب آن روى ميدهد و در روايتى كه راجع بشأن نزول اين آيه از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در مجمع نقل نموده ذكر شده كه آنروز خداوند بحضرت آدم ميفرمايد سهم آتش را از فرزندانت بده او عرض ميكند از چه مقدار چه مقدار خدا ميفرمايد از هزار نفر نهصد و نود و نه نفر سهم جهنّم و يكنفر سهم بهشت است و آنكه اصحاب بعد از شنيدن اين كلام از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم متأثر و گريان شدند و حضرت فرمود عدد شما كم است و مثل شما در ميان مردم مثل يك موى سفيد است در تن گاو سياه ولى‌

جلد 3 صفحه 588

بشارت ميدهم شما را و اميدوارم كه دو ثلث اهل بهشت از شما باشند چون آنها يكصد و بيست صف هستند كه هشتاد صفشان امّت منند و اصحاب خوشحال شدند و تكبير گفتند بعد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود از امّت من هفتاد هزار نفر بدون حساب ببهشت ميروند و بعضى از مردم كسانى هستند كه جدال و نزاع و مخاصمه مينمايند با بزرگتر از خودشان در اوصاف الهى از روى جهالت و نادانى و متابعت ميكنند هر شيطان مجرّد براى فساد و متمرّد از فرمان الهى را چون اصل مريد بمعناى عارى است و قمّى ره فرموده مريد خبيث است و گفته‌اند اين آيه نازل شده در باره نضر بن حارث كه مجادله مينمود با مسلمانان و ميگفت ملائكه دختران خدايند و قرآن افسانه‌هاى پيشينيان است و مردم بعد از مردم مبعوث نميشوند ولى شامل او و امثال او است با آنكه مقدّر و نوشته شده براى شيطان در لوح محفوظ بسوء اختيار خودش كه كسيكه پيروى كند از او گمراه نمايد او را چون گمراه نمودن فطرى او است و راهنمائى كند او را بجهنم بآنكه وادار نمايد بكارهائيكه موجب ورود و خلود در آتش سوزان است اى مردم اگر شما شك داريد در اينكه خداوند مردگانرا روز قيامت زنده ميكند براى آنكه بعيد ميدانيد كسيكه مرد و خاك شد دو مرتبه زنده شود مگر ما شما را در ابتداى امر از خاك نيافريديم يعنى پدر و مادر شما آدم و حوّا از خاك خلق شدند و پس از آنكه آن دو وجود پيدا كردند مگر از غذاهائى كه در زمين از خاك و آب خلق ميشود نخوردند و در صلب و رحم آن دو و پدران و مادران بعدى شما آن غذاهائى كه از خاك و آب توليد شده بود مبدّل بمنى و نطفه شد و شما از آن خلق شديد پس شما بدو معنى از خاك خلق شديد يكى در بدو آفرينش و ديگر در حال كنونى كه از نطفه خلق شديد و آن از غذا و غذا از خاك پس نطفه در رحم مادر مبدّل بقطعه خونى بسته شد كه آنرا علقه گويند و شما از آن خلق شديد و پس از چندى علقه مبدّل بمضغه شد كه آن گوشتى است سرخ رنگ داراى رگهاى سبز بقدر پاره‌ئى از گوشت كه در دهان گذارده و مضغ ميشود و در اينحال استعداد رحم براى حفظ متكوّن در آن كم و براى قبول عوارض و آفات بامر الهى زياد است وزن بايد بيشتر از تمام اوقات حمل خود را حفظ كند و الاعارضه سقط روى دهد و آن بسيار مضرّ بمزاج و مورد مخاطره است لذا خداوند

جلد 3 صفحه 589

مضغه را دو قسم فرموده يكى مخلّقه كه خلقتش بپايان ميرسد و تمام ميشود و ديگر غير مخلّقه كه خلقتش تمام نميشود و ناقص ميماند و سقط ميگردد و ذكر اين خصوصيات براى آنستكه خداوند بيان كند براى مردم اطوار و احوال مختلفه آنها را در رحم بنحو اجمال و اختصار و الا تغيّرات و تبدّلات رحمى بقدرى زياد است كه بوصف در نميآيد و دلالت بر قدرت بى‌پايان حقّ دارد و مستقرّ ميفرمايد خداوند در ارحام هر جنينى را بخواهد پس سقط نميشود و باقى و برقرار ميماند تا وقتى كه خداوند مقدّر فرموده كه وضع شود كه اقلّ آن ششماه و اكثرش نه ماه است يا يك سال باختلاف روايات و اقوال اگر چه مشهور نه ماه است در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه مخلّقه آن ذراتى است كه در صلب آدم عليه السّلام خلق شدند و خدا از آنها پيمان گرفت كه موحّد و مطيع او باشند پس جارى فرمودشان در اصلاب آباء و ارحام امّهات و آنها بدنيا ميآيند و غير مخلّقه چيزهائى است كه در صلب آدم عليه السّلام خلق نشدند و پيش از آنكه روح زندگانى باقى در آنها دميده شود مانند نطفه كه عزل شود سقط ميگردند و نيز از آنحضرت نقل نموده كه نطفه در رحم چهل روز ميماند پس علقه ميگردد و چهل روز ميماند پس مضغه ميگردد و چهل روز ميماند و چون چهار ماه تمام شود خداوند دو ملك آفريننده ميفرستد و آندو ميپرسند پروردگارا چه باشد پسر يا دختر سعيد يا شقى و بدستور الهى عمل مينمايند و تمام مقدّرات او ثبت و ميان دو چشمش ضبط ميشود حتى پيمان ازلى ولى چون بدنيا ميآيد فراموش كرده است و چون مدّت حمل بپايان رسيد خداوند بتوسط ملك زاجر او را از رحم مادر بيرون ميآورد و چون بحدّ رشد و كمال رسيد كه در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده علامت آن احتلام است اگر نمرده باشد و نميرد دو مرتبه بحال اوّل در ضعف و ناتوانى و نفهمى و كم عقلى و بى‌دانشى بر ميگردد و محفوظاتش از بين ميرود و اگر مقدارى هم باقى بماند چيز قابل اعتنائى نيست لذا جائز است در باره او گفته شود كه نميداند بعد از دانستن چيزيرا يعنى چيز قابل اعتنائى را و گفته‌اند كسيكه مداومت بقرائت قرآن داشته باشد باين حال نميرسد چون خداوند از اينحال در سوره و التّين استثنا فرموده كسانيرا كه ايمان داشته باشند و اعمال صالحه بجا آورند و مراد از آن‌

جلد 3 صفحه 590

قرائت قرآن است و بنظر حقير مراد كسانى هستند كه داراى عقائد حقه و اعمال صالحه باشند كه ببركت آنها در دنيا و آخرت از انكسار و مذلّت محفوظ خواهند بود و در بعضى از روايات ائمه اطهار اينحال بسنّ هفتاد و پنج و صد سالگى تحديد شده و مى‌بينى اى آدميزاد زمين را مرده و افتاده بائر و خشك و بى‌گياه و گل ولى چون باران رحمت الهى از آسمان بر آن نازل ميگردد بجنبش و حركت ميآيد و مرتفع ميشود از جاى خود و ميروياند از هر صنف گل و گياه با صفا و بهجت‌آورى را و تمام اين تغييرات و تحويلات و تبديلات مذكوره از بدو خلقت تاختم آن در وجود خودت و زمين اگر اندكى فكر كنى دلالت دارد بر آنكه خداوند حقّ ثابت تغيير ناپذير است و اين تغييرات از او در عالم محقّق ميشود و او قدرت دارد كه مردم مرده را دو مرتبه زنده كند چنانچه خاك مرده و نطفه مرده را زنده كرد و نسبت قدرت او بهر امرى مساوى است اگر چه اعاده مصنوع از ابتداء بآن آسانتر است ولى براى او يكسان است و نيز دلالت دارد كه روز قيامت ميآيد و شكّى در آن نيست چون تمام اين تغييرات براى آنستكه آنروز بيايد و هر كس بپاداش عمل خود برسد و خداوند وعده فرموده كه مردم را از قبورشان زنده بيرون آورد و خواهد آورد و اگر آخرت نبود دنيا فائده‌ئى نداشت و كيفيّت احياء موتى در سوره بقره ذيل آيه‌ فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها و در تحت عنوان تبيين سماوى بنحو اكمل گذشت و در مجالس و قمى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه وقتى خدا بخواهد مردگانرا زنده كند چهل روز باران ميآيد پس اجزاء متفرّقه از ابدان متّصل ميشوند و گوشتها روئيده ميگردد و مردم زنده و از قبرها بيرون ميآيند ..

يَوم‌َ تَرَونَها تَذهَل‌ُ كُل‌ُّ مُرضِعَةٍ عَمّا أَرضَعَت‌ وَ تَضَع‌ُ كُل‌ُّ ذات‌ِ حَمل‌ٍ حَملَها وَ تَرَي‌ النّاس‌َ سُكاري‌ وَ ما هُم‌ بِسُكاري‌ وَ لكِن‌َّ عَذاب‌َ اللّه‌ِ شَدِيدٌ «2»

روزي‌ ‌که‌ خواهيد ديد ‌هر‌ زن‌ شيرده‌ بچه شيرخوار ‌خود‌ ‌را‌ رها مي‌كند و ‌هر‌ زن‌ حامل‌ بچّه‌ ‌خود‌ ‌را‌ سقط مي‌كند.

و امّا زلزله ثانيه‌ ‌که‌ تمام‌ ‌از‌ قبر خارج‌ مي‌شوند و ‌در‌ صحراي‌ قيامت‌ وارد مي‌شوند قسمت‌ دوّم‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ بيان‌ مي‌فرمايد:

(وَ تَرَي‌ النّاس‌َ سُكاري‌ وَ ما هُم‌ بِسُكاري‌ وَ لكِن‌َّ عَذاب‌َ اللّه‌ِ شَدِيدٌ و مي‌بيني‌ مردم‌ ‌را‌ بحال‌ مستي‌ پريشان‌ حال‌ ولي‌ نيستند ‌آنها‌ مست‌ و لكن‌ عذاب‌ الهي‌ شديد ‌است‌. و باين‌ دو اشاره‌ دارد آيه شريفه‌ ‌که‌ اشاره‌ شد: «يَوم‌َ تَرجُف‌ُ الرّاجِفَةُ تَتبَعُهَا الرّادِفَةُ» و آيه شريفه‌: «وَ نُفِخ‌َ فِي‌ الصُّورِ فَصَعِق‌َ مَن‌ فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ مَن‌ فِي‌ الأَرض‌ِ إِلّا مَن‌ شاءَ اللّه‌ُ ثُم‌َّ نُفِخ‌َ فِيه‌ِ أُخري‌ فَإِذا هُم‌ قِيام‌ٌ يَنظُرُون‌َ» زمر آيه 68.

(وَ تَرَي‌ النّاس‌َ سُكاري‌) خطاب‌ ‌به‌ پيغمبر ‌است‌ ‌که‌ بنظر تو مي‌آيد ‌اينکه‌ هايي‌ ‌که‌ ‌از‌ قبور خارج‌ مي‌شوند مثل‌ آدمي‌ ‌که‌ مست‌ شراب‌ ‌شده‌ عقل‌ و شعور و ادراكش‌ ‌را‌ ‌از‌ دست‌ داده‌ و گيج‌ و بيج‌ ‌شده‌ ‌از‌ شدّت‌ احوال‌ قيامت‌، و كلمه النّاس‌ و ‌لو‌ جمع‌ محلّي‌ بلام‌ ‌است‌ و افاده عموم‌ دارد لكن‌ مراد أهل‌ عذاب‌ هستند بقرينه جمله ‌بعد‌.

و أما أهل‌ سعادت‌ ‌از‌ قبر ‌که‌ خارج‌ مي‌شوند ‌با‌ كمال‌ اطمينان‌ و بشارتها وارد مي‌شوند و حمد الهي‌ بجا مي‌آورند ‌که‌ مي‌فرمايد: «وَ سِيق‌َ الَّذِين‌َ اتَّقَوا رَبَّهُم‌ إِلَي‌ الجَنَّةِ زُمَراً حَتّي‌ إِذا جاؤُها وَ فُتِحَت‌ أَبوابُها وَ قال‌َ لَهُم‌ خَزَنَتُها سَلام‌ٌ عَلَيكُم‌ طِبتُم‌ فَادخُلُوها خالِدِين‌َ وَ قالُوا الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِي‌ صَدَقَنا وَعدَه‌ُ وَ أَورَثَنَا الأَرض‌َ نَتَبَوَّأُ مِن‌َ الجَنَّةِ حَيث‌ُ نَشاءُ فَنِعم‌َ أَجرُ العامِلِين‌َ» زمر آيه 73 و 74.

(وَ ما هُم‌ بِسُكاري‌): مست‌ نيستند، و شراب‌ و مسكر نخورده‌اند.

جلد 13 - صفحه 264

(وَ لكِن‌َّ عَذاب‌َ اللّه‌ِ شَدِيدٌ): زمين‌ مثل‌ كوره حدّادي‌، شمس‌ يك‌ ني‌ بالاي‌ سر ‌آنها‌، آتش‌ اطراف‌ ‌آنها‌ ‌را‌ احاطه‌ كرده‌، ملائكه عذاب‌ دور ‌آنها‌ حلقه‌ زده‌اند، سرائر ‌آنها‌ ظاهر ‌شده‌ ‌با‌ صورت‌ سياه‌ وارد شده‌اند و ‌غير‌ اينها ‌از‌ احوال‌ روز محشر.

]

(آیه 2)- این آیه نمونه‌هایی از بازتاب این وحشت عظیم را در چند جمله بیان کرده، می‌گوید: «روزی که آن را می‌بینید [زلزله رستاخیز آن چنان وحشت سرا پای همه را فرا می‌گیرد که] هر مادر شیردهی، کودک شیر خوارش را فراموش می‌کند» (یَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ)

.«و هر بارداری (در آن صحنه باشد) جنین خود را سقط می‌کند» (وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها)

.سومین بازتاب این که: «مردم را به صورت مستان می‌بینی، در حالی که مست

ج3، ص199

نیستند!» (وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری)

.«ولی عذاب خدا شدید است» (وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ)