آیه 17 سوره شوری

اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ «17»

اللَّهُ الَّذِي‌: خداى به حق آن ذاتى است كه، أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِ‌: نازل فرمود كتاب آسمانى را به راستى و درستى خبر دادن از گذشته و آينده، يا در اوامر و نواهى و ساير فرايض و احكام الهى، وَ الْمِيزانَ‌: و نازل فرمود طريق شرع را كه عدالت حقيقى است تا بندگان در جميع امور سويت را مرعى دارند و از ميزان قسط خارج نشوند.

بيان:

تسميه شريعت به ميزان، به جهت آنست كه ميزان، آلت انصاف و سويت است ميان بندگان؛ همچنين ترازوى معروف است به سنجيدن اشياء كه‌

جلد 11 - صفحه 410

از طريق حق خارج نشوند. يا مراد به ميزان، پيغمبر است كه در كمال سويت و اعتدال و مؤسس اساس انصاف و مبلغ قواعد عدل است، پس مراد به انزال ارسال او باشد.

على بن ابراهيم قمى (رحمه اللّه) روايت نموده كه مراد ميزان، حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است‌ «1». و در زيارت مأثوره آن حضرت «السّلام على ميزان الاعمال» وارد شده‌ «2»، و در روز قيامت هم ميزان قبولى اعمال و رسيدن به فيوضات جنان، ولايت و مودّت بدان سرور خواهد بود.

وَ ما يُدْرِيكَ‌: و چه چيز دانا كرد تو را اى مكلف به آمدن قيامت و چه دانى، لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ‌: شايد كه قيامت نزديك باشد، پس پيروى كتاب خدا و به شريعت او عمل نما و بر ميزان عدل مواظبت كن پيش از مفاجات روزى كه اعمال تو در ميزان قسط سنجيده شود. و حكمت در اخفاى قيامت آنكه بندگان هميشه خائف باشند از وقوع آن.

وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ «16» اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ «17» يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ يَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِينَ يُمارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلالٍ بَعِيدٍ «18» اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ «19» مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ «20»

ترجمه‌

و آنانكه محاجّه و مخاصمه مينمايند در دين خدا بعد از آنكه‌

جلد 4 صفحه 575

اجابت شده باشد براى آن دليلشان باطل است نزد پروردگارشان و بر آنها خشمى است و براى آنها عذابى است سخت‌

خدا است آنكه فرستاد كتابرا بحق و ميزان را و چه چيز آگاه كرد تو را شايد قيامت نزديك باشد

ميخواهند آنرا آنها كه نميگروند بآن و آنانكه گرويدند ترسندگانند از آن و ميدانند كه آن حق است آگاه باشيد همانا آنها كه شك ميكنند در قيامت هر آينه در گمراهى دور از صوابند

خداوند صاحب لطف است به بندگانش روزى ميدهد هر كه را ميخواهد و او است تواناى ارجمند

كسى كه ميخواهد محصول سراى آخرت را مى‌افزائيم براى او در محصولش و كسيكه ميخواهد محصول دنيا را ميدهيمش از آن و نيست براى او در آن سراى هيچ بهره‌اى.

تفسير

گفته‌اند يهود و نصارى محاجّه و مخاصمه مينمودند با مسلمانان و ميگفتند كه پيغمبر و كتاب ما پيش از پيغمبر و كتاب شما بوده و حق بودن دين ما مسلّم است و دين شما حق بودنش معلوم نيست و خداوند در مقام ردّ آنها فرموده بعد از آنكه اجابت شد طلب معجزه آنان براى ثبوت دين اسلام و ظاهر گشت بدست پيغمبر خاتم معجزاتيكه مردم ديدند و قبول نمودند آنرا ديگر اين احتجاج آنها وجهى ندارد چون نبوت هر پيغمبرى بمعجزاتش ثابت شده است و بنظر حقير و شهادت آيات سابقه و لاحقه روى سخن با همان كفار مكه است كه حجّت بر آنها تمام شده بود و مخاصمه و محاجّه آنها در دين خدا اشكالاتى بوده كه در حكمت احكام الهى مينمودند مانند معاندين اين زمان كه ميگويند چرا بايد نماز چنين و روزه چنان باشد و اين قبيل اشكالات بعد از ثبوت نبوت و دين كه از جانب خدا است بطلانش واضح است لذا خداوند بردّ آن اجمالا اكتفا فرموده و آنها را بخشم و عذاب شديد خود تهديد كرده است و فرموده خداوند آن ذات مقدسى است كه قرآن و احكام خود را براستى و درستى و بر طبق حكمت و مصلحت فرستاده و آن ميزان عدلى است كه هيچ اشكال و اعتراضى در آن راه ندارد و كم و زياده از آن و بر آن ناروا است و قمى ره نقل فرموده كه مراد از ميزان امير المؤمنين عليه السّلام است و باين معنى در روايات ديگرى هم تصريح شده كه ميزان اعمال در دنيا و آخرت آن وجود مبارك است و ظاهرا يكى از اشكالات بى وجه‌

جلد 4 صفحه 576

آنها كه براى استهزاء بوعده عذاب مينمودند اين بوده كه چرا قيامت زودتر نمى‌آيد كه ما بعذاب موعود برسيم چنانچه مكرر ذكر شده است لذا خدا براى گوشزد آنها به پيغمبر صلى اللّه عليه و اله فرموده تو چه ميدانى شايد قيامت نزديك باشد بعجله طلب ميكنند آنرا كسانيكه اعتقاد بمعاد ندارند و از سختى آن غافلند ولى اهل ايمان و اعتقاد بآن از آنروز ميترسند و براى آن توشه تهيه ميكنند چون ميدانند مسلّما خواهد آمد و كسانيكه در آن شك دارند و در مقام محاجه با تو بآن استهزاء مينمايند در گمراهى و ضلالتى بكلى دور از حق و حقيقتند و قريب باين معنى را قمى ره نيز نقل فرموده است و حكمت مخفى بودن ساعت موعود بر اهل خرد معلوم و منوط بودن نظم دنيا بآن مشهود است خداوند داراى لطف و مرحمت و صاحب برّ و احسان بر بندگان است روزى ميدهد كسى را كه ميخواهد زياد و كم و باقتضاء حال و صلاح كار او و مرتب ميكند با نظر دقيق باطن بين امور مخفى از انظار بندگانرا و اين مقتضاى لطف الهى است و بعضى لطيف را باين معنى تفسير نموده‌اند و او است داراى قوت و قدرتيكه كسى غلبه بر او پيدا نخواهد كرد كسيكه در مزرعه دنيا براى زرع آخرت كار كند و طالب نفع اخروى باشد خداوند محصول او را زياد ميكند بطوريكه تخمى ده تخم تا هفتصد تخم و زيادتر برداشت مينمايد و كسيكه براى نفع دنيوى كار كند و طالب محصول آن باشد خداوند آنچه را رزق مقسوم او قرار داده باو ميرساند ولى در آخرت نصيب و بهره‌اى براى او نيست چون اعمال به نيّات است و براى هر كس چيزى است كه نيّت نموده و از بعضى روايات استفاده ميشود كه كسيكه به نيت دنيا كار كند بمقصود نميرسد مگر بميزانى كه براى او مقدر شده و كسيكه بنيت آخرت كار كند خدا او را از مال دنيا بى‌نياز فرمايد و قمى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مال و بنون حرث دنيا است و عمل صالح حرث آخرت است و گاهى خدا جمع ميكند آن دو را براى كسانى و در كافى از آن حضرت اللّه لطيف بعباده يرزق من يشاء بولايت امير المؤمنين عليه السّلام تفسير شده و من كان يريد حرث الآخره بمعرفت او و ائمه اطهار و زيادتى در آن حرث باستيفاء نصيب از دولت ايشان و طالب حرث دنيا و محروم از نصيب آخرت بكسى كه از دولت حق با امام عليه السّلام بى‌نصيب ميباشد تأويل شده است‌

جلد 4 صفحه 577

و اللّه اعلم بمراده.

اللّه‌ُ الَّذِي‌ أَنزَل‌َ الكِتاب‌َ بِالحَق‌ِّ وَ المِيزان‌َ وَ ما يُدرِيك‌َ لَعَل‌َّ السّاعَةَ قَرِيب‌ٌ «17»

خداوند ‌آن‌ خدايي‌ ‌است‌ ‌که‌ نازل‌ فرمود كتاب‌ ‌را‌ بالحق‌ و ميزان‌ ‌را‌ و نشان‌ نداده‌ تو ‌را‌ و درك‌ نفرموده‌ ترا شايد ساعت‌ قيامت‌ نزديك‌ ‌باشد‌.

اللّه‌ُ الَّذِي‌ أَنزَل‌َ الكِتاب‌َ قرآن‌ مجيد ‌را‌.

بِالحَق‌ِّ ‌که‌ ‌از‌ جانب‌ ‌او‌ آمده‌ ‌براي‌ هدايت‌ بشر بلكه‌ جن‌ و انس‌ و معجزه باقيه‌ ‌است‌ ‌تا‌ قيامت‌.

وَ المِيزان‌َ ‌ما يوزن‌ ‌به‌ الحق‌ و الباطل‌ چيزي‌ ‌که‌ حق‌ و باطل‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌هم‌ جدا ميكند بعضي‌ گفتند مراد عدل‌ ‌است‌ و بعضي‌ گفتند وجود مقدس‌ ‌محمّد‌ (ص‌) ‌است‌ ولي‌ ‌در‌ اخبار داريم‌ ‌که‌ مراد امير المؤمنين‌

جلد 15 - صفحه 472

‌است‌ چنانچه‌ ‌در‌ زيارت‌ ‌آن‌ حضرت‌ ‌هم‌ دارد.

اقول‌: ‌هر‌ چيزي‌ ‌که‌ حق‌ ‌را‌ ‌از‌ باطل‌ جدا ميكند ‌او‌ ‌را‌ ميزان‌ ميگويند چنانچه‌ علم‌ منطق‌ ‌را‌ ميزان‌ ناميدند ‌که‌ قضايا ‌را‌ صحيح‌ و باطلش‌ ‌را‌ تعيين‌ ميكند و شاقول‌ بنّايي‌ ‌را‌ ميزان‌ ميگويند و ترازو و قپان‌ و امثال‌ ‌آنها‌ ‌که‌ وزن‌ شي‌ء ‌را‌ تعيين‌ مي‌نمايد و ميزان‌ قيامت‌ ‌که‌ اعمال‌ صالحه‌ ‌را‌ معين‌ ميكند ثقل‌ و خفت‌ ‌آن‌ ‌را‌ و ‌در‌ اينجا مميز ‌بين‌ حق‌ و باطل‌ مراد ‌است‌ و اطلاقش‌ ‌بر‌ قرآن‌ و ‌بر‌ وجود مبارك‌ امير المؤمنين‌ و ‌بر‌ ائمه طاهرين‌ و ‌بر‌ معجزات‌ صادره‌ ‌از‌ حضرت‌ رسالت‌ و ‌بر‌ ادله‌ و براهين‌ عقل‌ و شرع‌ و امثال‌ اينها ‌که‌ حق‌ و باطل‌، صحت‌ و فساد، خير و شر، سعادت‌ و شقاوت‌، نفع‌ و ضرر ‌را‌ تعيين‌ ميكند صحيح‌ ‌است‌ و تمام‌ ‌از‌ جانب‌ حق‌ ‌است‌.

وَ ما يُدرِيك‌َ لَعَل‌َّ السّاعَةَ قَرِيب‌ٌ ‌يعني‌ ‌بر‌ تو معلوم‌ نكرديم‌ و بيان‌ نفرموديم‌ ‌که‌ قيامت‌ چه‌ موقعي‌ واقع‌ ميشود.

إِن‌َّ اللّه‌َ عِندَه‌ُ عِلم‌ُ السّاعَةِ‌-‌ لقمان‌ آيه 34‌-‌ و لعل‌ نه‌ ‌براي‌ اينست‌ ‌که‌ العياذ ‌خدا‌ نميداند و احتمال‌ ميدهد بلكه‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ بندگان‌ ندانند و احتمال‌ بدهند ‌که‌ نزديك‌ ‌است‌ ‌تا‌ ‌در‌ مقام‌ تدارك‌ برآيند ‌به‌ توبه‌ و انابه‌ و تهيه اسباب‌ نجات‌.

]

(آیه 17)- شتاب نکنید، قیامت می‌آید! در این آیه به یکی از دلائل توحید و قدرت پروردگار- که در عین حال متضمن اثبات نبوت است- در مقابل احتجاج کنندگان بی‌منطق پرداخته، می‌گوید: «خداوند همان کسی است که کتاب آسمانی را به حق نازل کرد و همچنین میزان را» (اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ).

«حق» کلمه جامعی است که معارف و عقائد حقّه، و همچنین اخبار صحیح و برنامه‌های هماهنگ با نیازهای فطری و اجتماعی را و آنچه از این قبیل است شامل می‌شود.

همچنین «میزان» در معنی کنائی به هرگونه معیار سنجش، و قانون صحیح

ج4، ص336

الهی، و حتی شخص پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و امامان راستین علیهم السّلام که وجودشان معیار تشخیص حق از باطل است اطلاق می‌گردد و میزان روز قیامت نیز نمونه‌ای است از این معنی.

به این ترتیب خداوند کتابی بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله نازل کرده است که هم حق است، و هم میزان ارزیابی ارزشها.

و از آنجا که نتیجه همه این مسائل، مخصوصا بروز و ظهور کامل حق و عدالت و میزان در قیامت است در پایان آیه می‌گوید: «تو چه می‌دانی شاید ساعت (قیام رستاخیز) نزدیک باشد»؟! (وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ).

همان قیامتی که وقتی بر پا شود همگان در دادگاه عدلش حضور می‌یابند، و در برابر میزان سنجشی که حتی به اندازه سنگینی یک دانه خردل و کوچکتر از آن را دقیقا می‌سنجند قرار می‌گیرد.