آیه 17 سوره انفال

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى‌ وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «17»

اهل بدر به مقابله فخر مى‌نمودند، آيه شريفه نازل:

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ‌: اگر شما افتخار مى‌كنيد به كشتن كفار، پس در حقيقت‌

جلد 4 صفحه 309

شما نكشتيد دشمنان را به قوت و قدرت خود، وَ لكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ‌: و لكن خداى تعالى آنها را كشت به اين وجه كه شما را نصرت فرمود به امداد ملائكه و تشجيع قلوب شما و القاء رعب در قلوب آنها و تسلط شما بر آنها. وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ‌: و نيفكندى اى پيغمبر مشت خاك را به طرف ايشان وقتى كه افكندى، چه پاشيدن تو به طورى نبود كه به چشم تمام كفار رود. وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى‌:

و لكن خداى تعالى آن را به چشم همه آنها رسانيد تا منهزم شوند.

لطيفه: در آيه شريفه بيان فرمايد بر سبيل مبالغه كه: آنچه روز بدر واقع شد از قوّت و قدرت شما نبود، بلكه به تفضل و تأييد و نصرت من بود به امداد ملائكه تا مبالغه را به حدى رساند كه فعل را از حضرت رسالت نيز نفى، و به ذات خود نسبت دهد. اين قاعده را در محسنات بديعيه توسع نامند، كه فعل را از فاعل نفى و به مسبب اضافه كنند، چنانچه در محاورات عرف مستعمل است كه تو قدرت بر اين كار نداشتى، اگر عنايت و مدد نبود.

وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً: و تا عطا فرمايد مؤمنين را از نصرت يا از جانب خود نعمتى و عطائى نيكو كه آن نصرت و غنيمت و مشاهده آيات داله بر صدق نبوت حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم.

شيخ أبو الفتوح رازى رحمه الله در معنى آيه فرمايد: تا امتحان و ابتلا فرمايد مؤمنان را به آن امتحانى نيكو. محمد بن اسحق گويد: معنى آنكه تا مؤمنان بدانند كه خداى تعالى چه نعمت مرحمت نمود به ايشان از فتح و ظفر، و حال آنكه آنها قليل و دشمن كثير، تا شكر گذارى نمايند. إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ‌:

بتحقيق خداى تعالى شنواست استغاثه و دعاى شما را، دانا و بيناست به احوال، لا جرم دعا را اجابت فرمود.

تنبيه: علامه طبرسى رحمه الله در مجمع فرمايد: نعمت را بلا نيز گويند مانند نقمت، زيرا اصل بلا چيزى است كه ظاهر شود به آن امر از شكر و صبر، پس خداوند سبحان امتحان فرمايد بندگان خود را به نعمت، تا شكر ايشان ظاهر شود و ابتلا نمايد به شدائد و محن، تا ظهور يابد صبر بر آن كه موجب اجر گردد. «1»

«1» مجمع البيان، جلد 2، صفحه 530.

جلد 4 صفحه 310

تبصره: آيه شريفه دال است بر بطلان جبر و اثبات امر بين الامرين، بدين بيان كه: اين مطلب مسلم آمده كه در افعال اختياريه، مكلفين مختارند در فعل و ترك، و الّا جعل ثواب و عقاب لغو خواهد بود. پس در اعمال صادره انسانى، دو لحاظ است از جهت آنكه منوط باشد به اقدام و مباشرت شخص نسبت به بنده، و از حيث آنكه قواى فعليه مربوط به حق است منسوب به خدا باشد. بنابراين كريمه: إِذْ رَمَيْتَ‌، اشاره به اول و: لكِنَّ اللَّهَ رَمى‌، اشاره به ثانى است؛ اگر چنانچه جبر محض بود، فرمايش: إِذْ رَمَيْتَ‌ معنى نداشت، و چون سلب رمى نمود در حين اسناد به پيغمبر، دال است بر مباشرت بنده در افعال. و چون صدور فعل به تأييد و توفيق و تسبيب حق بود، لذا نسبت به ذات خود فرمود.

تنبيه: بعضى در اين آيه تحقيقى نموده كه: بنابر كمال حال مصطفوى و مزيت استغراق نبوى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در مقام فنا نسبت به تمام انبياء و اوليا، حيثيت فعل را از او دفع نمود، هر چند نشانه و واسطه فعل او بود حيث قال‌ إِذْ رَمَيْتَ‌ با آنكه چنين فعل از داود نبى عليه السّلام صدور يافت، آن را نسبت به او داد كه‌ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ‌ و منسوب به ذات خود نفرمود، تا معلوم شود فرق ميان حضرت مصطفى عليه السّلام و ساير انبياء.

وجه اتصال آيه شريفه بما قبل: ابى مسلم گويد: چون خداى تعالى در آيه متقدمه امر فرمود به قتال، در عقب آن بيان نمود كه نصرت فتح روز بدر و قهر مشركين نبود مگر به تأييد و معونت الهى و افاضه‌اى از نعم سبحانى. قول ديگر به سبب قتال و جهاد بعضى گفتند: من فلان را كشتم و فلان كار را نمودم، آيه شريفه نازل شد تا معجب نشوند به اعمال خود، زيرا عجب به عمل، حابط اجر آن خواهد بود.

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى‌ وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «17» ذلِكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكافِرِينَ «18»

ترجمه‌

پس نكشتيد ايشانرا ولى خدا كشت آنها را و نينداختى چون انداختى ولى خدا انداخت و تا نعمت دهد گروندگان را از خود نعمتى نيكو بدرستيكه خداوند شنواى دانا است‌

امر اين است و آنكه خداوند سست كننده مكر كافران است.

تفسير

روايت شده است كه در جنگ بدر وقتى قريش با تمام وسائل نخوت و تكبّر آماده جنگ شدند جبرئيل نازل شد بر پيغمبر اكرم و دستور داد كه يك مشت از خاك زمين بردارد و بكفار بپا شد و آنحضرت بامير المؤمنين (ع) فرمود يك مشت سنگ ريزه بياورد و آورد پيغمبر (ص) آنرا انداخت بصورت‌هاى كفار و فرمود زشت باد روى‌هاى شما

جلد 2 صفحه 519

پس مشركى باقى نماند مگر مشغول بچشم خود شد و منهزم شدند و مسلمانان آنها را تعقيب نمودند ميكشتند و اسير مى‌گرفتند و چون مراجعت نمودند مفاخره مينمودند كه كشتيم و اسير كرديم پس اين آيه نازل شد كه دلالت دارد بر آنكه نبايد مفاخره نمايند چون آنها نكشتند و اسير نكردند بقوت خودشان بلكه خداوند ملائكه را بكمك ايشان فرستاد و قوت قلب بآنها عنايت فرمود و در دل كفار رعب مسلمانان را جاى داد و پيغمبر (ص) را مأمور برمى حصاة فرمود و اثريكه از آن رمى حاصل شد از قدرت بشر خارج بود و معلوم بود كه كار خدائى است پس در واقع آنهم فعل خدا بود اگر چه در ظاهر از پيغمبر (ص) بكمك امير المؤمنين (ع) صادر شده بود و عياشى ره از حضرت صادق و حضرت سجاد عليهما السلام نقل نموده كه امير المؤمنين (ع) آن قبضه از سنگ ريزه را كه پيغمبر در روى‌هاى كفار انداخت بآنحضرت داد پس خدا فرمود تو نينداختى چون انداختى ولى خدا انداخت و بنظر حقير اشاره بلقب يد اللّه است براى حضرت امير (ع) و اين كمك الهى براى آن بود كه انعام فرمايد بر اهل ايمان از قبل خود نعمت بزرگيرا كه فتح و ظفر و مشاهده آيات الهى است و خدا شنوا است استغاثه و دعاى ايشانرا و داناست نيّات و حالات آنها را غرض و مقصود و امر الهى اين بود كه اهل ايمان از اين نعمت عظمى برخوردار شوند و آنكه مكر و حيله كفار را ضايع و باطل فرمايد ..

فَلَم‌ تَقتُلُوهُم‌ وَ لكِن‌َّ اللّه‌َ قَتَلَهُم‌ وَ ما رَمَيت‌َ إِذ رَمَيت‌َ وَ لكِن‌َّ اللّه‌َ رَمي‌ وَ لِيُبلِي‌َ المُؤمِنِين‌َ مِنه‌ُ بَلاءً حَسَناً إِن‌َّ اللّه‌َ سَمِيع‌ٌ عَلِيم‌ٌ «17»

‌پس‌ ‌شما‌ مؤمنين‌ نكشتيد كفار ‌را‌ و لكن‌ خداوند تبارك‌ و ‌تعالي‌ ‌آنها‌ ‌را‌ كشت‌ و اي‌ ‌رسول‌ اكرم‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ تو رمي‌ نكردي‌ ‌آنها‌ ‌را‌ زماني‌ ‌که‌ رمي‌ كردي‌ و لكن‌ خداوند رمي‌ فرمود و ‌براي‌ اينكه‌ امتحان‌ فرمود مؤمنين‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ نصرت‌ بامتحان‌ نيكي‌ محققا خداوند شنوا و دانا ‌است‌.

مكرر گفته‌ايم‌ ‌که‌ افعال‌ اختياريه‌ عباد نه‌ جبر ‌است‌ و نه‌ تفويض‌ ‌هم‌ هستند بعبد ‌است‌ و ‌هم‌ مستند بخدا ‌که‌ ‌تا‌ مشيت‌ حق‌ موافقت‌ نكند تأثيري‌ ندارد لكن‌ ‌اينکه‌ بحث‌ نسبت‌ بآثار عاديه‌ ‌است‌ و تحت‌ قدرت‌ بشر ‌است‌ اما آثار ‌غير‌ عاديه‌ مثل‌ معجزات‌ صادره‌ ‌از‌ انبياء فعل‌ الهيست‌ و بشر بمنزله‌ آلت‌ و معدات‌ ‌است‌ ‌که‌ خداوند بدست‌ انبياء ايجاد ميكند مثل‌ احياء موتي‌ عيسي‌ [ع‌] و ثعبان‌ موسي‌ [ع‌] و شق‌ القمر ‌محمّد‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و تخت‌ بلقيس‌ آصف‌ ‌بن‌ برخيا و لين‌ حديد داود و سير تخت‌ سليمان‌ و طي‌ّ الارض‌ حضرت‌ رضا ‌عليه‌ السّلام‌ ‌از‌ مدينه‌ ببغداد و حضرت‌ جواد ‌از‌ مدينه‌ بخراسان‌ و امثال‌ اينها و مقام‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ قبيل‌ ‌است‌ لذا ميفرمايد فَلَم‌ تَقتُلُوهُم‌ ‌شما‌ مؤمنين‌ بشمشير ميزديد لكن‌ اصابه‌ بآنها نميكرد لكن‌ ميديديد سرها جدا، دستها مقطوع‌ روي‌ زمين‌ ميافتاد وَ لكِن‌َّ اللّه‌َ قَتَلَهُم‌ اثر شمشير ‌شما‌ نبود و همچنين‌ پيغمبر اكرم‌ قبضه‌ تراب‌ و حصي‌ بامر الهي‌ پاشيد بطرف‌ كفار و همين‌ منشأ حزيمت‌ كفار شد و شكست‌ خورده‌ فرار كردند لذا ميفرمايد وَ ما رَمَيت‌َ إِذ رَمَيت‌َ شايد اصلا اصابه‌ بانها نكرده‌ و ‌بر‌ فرض‌ اصابه‌ يك‌ قبضه‌ بيك‌ عدّه‌ قليل‌ اصابه‌ ميكند نه‌ باين‌ جمعيت‌ كثير و ‌بر‌ فرض‌ اصابه‌ منشأ فرار نميشود و فقط فرمايش‌ ‌آن‌ حضرت‌ ‌که‌ فرمود

(شاهت‌ الوجوه‌)

تأثير ‌در‌ فرار ندارد خداوند ‌آنها‌ ‌را‌ بفرار و حزيمت‌ انداخت‌ وَ لكِن‌َّ اللّه‌َ رَمي‌ و ‌اينکه‌ ‌هم‌ يك‌ معجزه‌ بسيار عظيمي‌ ‌بود‌ وَ لِيُبلِي‌َ المُؤمِنِين‌َ مِنه‌ُ بلاء بمعني‌

جلد 8 - صفحه 91

اختبار و امتحان‌ ‌است‌ ‌اگر‌ بنعم‌ الهيه‌ ‌باشد‌ بَلاءً حَسَناً ‌است‌ ‌که‌ بايد شكرگزار باشند و ‌اگر‌ بتألّمات‌ دهر ‌باشد‌ بايد ايمان‌ ‌آنها‌ اكمل‌ شود إِن‌َّ اللّه‌َ سَمِيع‌ٌ تمام‌ گفتار ‌شما‌ ‌را‌ ميشنود عليم‌ افعال‌ ‌شما‌ ‌را‌ ميداند.

]

(آیه 17)- سپس برای این که مسلمانان از پیروزی بدر مغرور نشوند و تنها بر نیروی جسمانی خودشان تکیه نکنند بلکه همواره دل و جان خود را به یاد خدا و مددهای او گرم و روشن نگاه دارند می‌گوید: «این شما نبودید که دشمنان را در میدان بدر کشتید بلکه خداوند آنها را به قتل رساند» (فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ).

«و تو ای پیامبر! نیز خاک و ریگ در صورت آنها نپاشیدی بلکه خدا پاشید» (وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی).

در دنباله آیه اشاره به نکته مهم دیگری می‌کند و آن این که: میدان بدر یک میدان آزمایش برای مسلمانان بود «و خدا می‌خواست مؤمنان را از سوی خود به وسیله این پیروزی امتحان خوبی کند» (وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً).

و با این جمله آیه را تمام می‌کند که «خداوند هم شنوا و هم داناست» (إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

یعنی خدا صدای استغاثه پیامبر و مؤمنان را شنید و از صدق نیّت و اخلاص آنها آگاه و با خبر بود، و به همین دلیل همگی را مشمول لطف قرار داد و بر دشمن

ج2، ص140

پیروز ساخت، و در آینده نیز خدا بر طبق نیّات و میزان اخلاص و اندازه پایمردی و استقامت مسلمانان با آنها رفتار خواهد کرد.