آیه 16 سوره شوری

وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ «16»

وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ‌: آنانكه مخاصمه نمايند و مجادله كنند با پيغمبر

جلد 11 - صفحه 409

و ساير مسلمانان در دين خداى تعالى، مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ‌: بعد از آنكه اجابت كرده باشند مر قول خداى را در روز ميثاق و به ربوبيت او اذعان نموده، يا مراد يهود و نصارااند كه بعد از استماع اوصاف حضرت رسالت در تورات و انجيل، ايمان آوردند، و چون مبعوث شد به سبب حسد و كينه منكر شدند و در مقام مخاصمه و مجادله بر آمدند با آنكه اوصاف معهوده را در او مشاهده كردند و معجزات باهره داله بر صحت نبوت او به چشم ديدند. حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ: حجت ايشان بر رد نبوت آن حضرت باطل و زايل است، عِنْدَ رَبِّهِمْ‌: نزد پروردگارشان، زيرا بعد از وضوح حجت و ظهور ادله بر صحت آنها عناد و لجاج خواهد بود.

وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ‌: و بر ايشان است خشم خدا به جهت مجادله در باطل كردن حق، وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ: و براى ايشان است عذابى سخت كه آتش جهنم باشد. نزد بعضى محاجه آنها آن بود كه گفتند كتاب ما پيش از كتاب شما و پيغمبر ما پيش از پيغمبر شما، پس ما بهتر از شما و به حق اولى و احق هستيم، پس از آنكه كفار بدر همه به دست مؤمنين كشته شدند و كفار مكه به قحط و غلا مبتلا و ضعفاء از شر آنها نجات يافتند.

وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ «16» اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ «17» يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ يَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِينَ يُمارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلالٍ بَعِيدٍ «18» اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ «19» مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ «20»

ترجمه‌

و آنانكه محاجّه و مخاصمه مينمايند در دين خدا بعد از آنكه‌

جلد 4 صفحه 575

اجابت شده باشد براى آن دليلشان باطل است نزد پروردگارشان و بر آنها خشمى است و براى آنها عذابى است سخت‌

خدا است آنكه فرستاد كتابرا بحق و ميزان را و چه چيز آگاه كرد تو را شايد قيامت نزديك باشد

ميخواهند آنرا آنها كه نميگروند بآن و آنانكه گرويدند ترسندگانند از آن و ميدانند كه آن حق است آگاه باشيد همانا آنها كه شك ميكنند در قيامت هر آينه در گمراهى دور از صوابند

خداوند صاحب لطف است به بندگانش روزى ميدهد هر كه را ميخواهد و او است تواناى ارجمند

كسى كه ميخواهد محصول سراى آخرت را مى‌افزائيم براى او در محصولش و كسيكه ميخواهد محصول دنيا را ميدهيمش از آن و نيست براى او در آن سراى هيچ بهره‌اى.

تفسير

گفته‌اند يهود و نصارى محاجّه و مخاصمه مينمودند با مسلمانان و ميگفتند كه پيغمبر و كتاب ما پيش از پيغمبر و كتاب شما بوده و حق بودن دين ما مسلّم است و دين شما حق بودنش معلوم نيست و خداوند در مقام ردّ آنها فرموده بعد از آنكه اجابت شد طلب معجزه آنان براى ثبوت دين اسلام و ظاهر گشت بدست پيغمبر خاتم معجزاتيكه مردم ديدند و قبول نمودند آنرا ديگر اين احتجاج آنها وجهى ندارد چون نبوت هر پيغمبرى بمعجزاتش ثابت شده است و بنظر حقير و شهادت آيات سابقه و لاحقه روى سخن با همان كفار مكه است كه حجّت بر آنها تمام شده بود و مخاصمه و محاجّه آنها در دين خدا اشكالاتى بوده كه در حكمت احكام الهى مينمودند مانند معاندين اين زمان كه ميگويند چرا بايد نماز چنين و روزه چنان باشد و اين قبيل اشكالات بعد از ثبوت نبوت و دين كه از جانب خدا است بطلانش واضح است لذا خداوند بردّ آن اجمالا اكتفا فرموده و آنها را بخشم و عذاب شديد خود تهديد كرده است و فرموده خداوند آن ذات مقدسى است كه قرآن و احكام خود را براستى و درستى و بر طبق حكمت و مصلحت فرستاده و آن ميزان عدلى است كه هيچ اشكال و اعتراضى در آن راه ندارد و كم و زياده از آن و بر آن ناروا است و قمى ره نقل فرموده كه مراد از ميزان امير المؤمنين عليه السّلام است و باين معنى در روايات ديگرى هم تصريح شده كه ميزان اعمال در دنيا و آخرت آن وجود مبارك است و ظاهرا يكى از اشكالات بى وجه‌

جلد 4 صفحه 576

آنها كه براى استهزاء بوعده عذاب مينمودند اين بوده كه چرا قيامت زودتر نمى‌آيد كه ما بعذاب موعود برسيم چنانچه مكرر ذكر شده است لذا خدا براى گوشزد آنها به پيغمبر صلى اللّه عليه و اله فرموده تو چه ميدانى شايد قيامت نزديك باشد بعجله طلب ميكنند آنرا كسانيكه اعتقاد بمعاد ندارند و از سختى آن غافلند ولى اهل ايمان و اعتقاد بآن از آنروز ميترسند و براى آن توشه تهيه ميكنند چون ميدانند مسلّما خواهد آمد و كسانيكه در آن شك دارند و در مقام محاجه با تو بآن استهزاء مينمايند در گمراهى و ضلالتى بكلى دور از حق و حقيقتند و قريب باين معنى را قمى ره نيز نقل فرموده است و حكمت مخفى بودن ساعت موعود بر اهل خرد معلوم و منوط بودن نظم دنيا بآن مشهود است خداوند داراى لطف و مرحمت و صاحب برّ و احسان بر بندگان است روزى ميدهد كسى را كه ميخواهد زياد و كم و باقتضاء حال و صلاح كار او و مرتب ميكند با نظر دقيق باطن بين امور مخفى از انظار بندگانرا و اين مقتضاى لطف الهى است و بعضى لطيف را باين معنى تفسير نموده‌اند و او است داراى قوت و قدرتيكه كسى غلبه بر او پيدا نخواهد كرد كسيكه در مزرعه دنيا براى زرع آخرت كار كند و طالب نفع اخروى باشد خداوند محصول او را زياد ميكند بطوريكه تخمى ده تخم تا هفتصد تخم و زيادتر برداشت مينمايد و كسيكه براى نفع دنيوى كار كند و طالب محصول آن باشد خداوند آنچه را رزق مقسوم او قرار داده باو ميرساند ولى در آخرت نصيب و بهره‌اى براى او نيست چون اعمال به نيّات است و براى هر كس چيزى است كه نيّت نموده و از بعضى روايات استفاده ميشود كه كسيكه به نيت دنيا كار كند بمقصود نميرسد مگر بميزانى كه براى او مقدر شده و كسيكه بنيت آخرت كار كند خدا او را از مال دنيا بى‌نياز فرمايد و قمى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مال و بنون حرث دنيا است و عمل صالح حرث آخرت است و گاهى خدا جمع ميكند آن دو را براى كسانى و در كافى از آن حضرت اللّه لطيف بعباده يرزق من يشاء بولايت امير المؤمنين عليه السّلام تفسير شده و من كان يريد حرث الآخره بمعرفت او و ائمه اطهار و زيادتى در آن حرث باستيفاء نصيب از دولت ايشان و طالب حرث دنيا و محروم از نصيب آخرت بكسى كه از دولت حق با امام عليه السّلام بى‌نصيب ميباشد تأويل شده است‌

جلد 4 صفحه 577

و اللّه اعلم بمراده.

وَ الَّذِين‌َ يُحَاجُّون‌َ فِي‌ اللّه‌ِ مِن‌ بَعدِ ما استُجِيب‌َ لَه‌ُ حُجَّتُهُم‌ داحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِم‌ وَ عَلَيهِم‌ غَضَب‌ٌ وَ لَهُم‌ عَذاب‌ٌ شَدِيدٌ «16»

و كساني‌ ‌که‌ محاجّه‌ ميكنند ‌در‌ امر الهي‌ ‌از‌ ‌بعد‌ آنكه‌ قبول‌ اجابت‌ كردند حجّة ‌آنها‌ مردود ‌است‌ نزد پروردگار ‌آنها‌ و ‌بر‌ آنهاست‌ غضب‌ الهي‌ و ‌از‌ ‌براي‌ آنهاست‌ عذاب‌ شديد.

وَ الَّذِين‌َ يُحَاجُّون‌َ فِي‌ اللّه‌ِ شامل‌ ميشود تمام‌ كفّار و مشركين‌ و ضالّين‌ و معاندين‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌هر‌ كدام‌ ‌براي‌ ‌خود‌ عذر ميتراشند فرداي‌ قيامت‌ بعضي‌ گردن‌ آباء و اجداد ‌خود‌ مي‌اندازند إِنّا وَجَدنا آباءَنا عَلي‌ أُمَّةٍ

جلد 15 - صفحه 471

وَ إِنّا عَلي‌ آثارِهِم‌ مُقتَدُون‌َ بعضي‌ گردن‌ رؤسا مي‌اندازند رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا بعضي‌ انكار ميكنند ما كانُوا إِيّانا يَعبُدُون‌َ بعضي‌ گردن‌ شيطان‌ مي‌اندازند بعضي‌ مثل‌ يهود ‌که‌ چون‌ ‌از‌ بني‌ اسرائيل‌ نيست‌ و ‌غير‌ اينها.

مِن‌ بَعدِ ما استُجِيب‌َ لَه‌ُ ‌از‌ ‌بعد‌ ‌از‌ آنكه‌ جماعتي‌ اجابت‌ كردند و قبول‌ نمودند و ايمان‌ آوردند اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ ‌اينکه‌ اعذار ‌شما‌ و ‌آنها‌ ‌هم‌ مثل‌ ‌شما‌ بودند ‌پس‌ معلوم‌ ميشود ‌که‌ ‌شما‌ ‌عن‌ علم‌ عنادا اختيار كفر و ضلالت‌ كرديد ‌از‌ ‌اينکه‌ جهت‌ ميفرمايد:

حُجَّتُهُم‌ داحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِم‌ و چون‌ پذيرفته‌ نيست‌.

وَ عَلَيهِم‌ غَضَب‌ٌ ‌يعني‌ معامله‌ مغضب‌ ميكند نه‌ اينكه‌ غضب‌ عارض‌ ذات‌ مقدس‌ ‌او‌ شود.

وَ لَهُم‌ عَذاب‌ٌ شَدِيدٌ.

]

(آیه 16)- از آنجا که در آیات گذشته این سخن به میان آمد که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مأمور بود ضمن احترام به محتوای کتب آسمانی عدالت را در میان همه مردم اجرا کند و هرگونه خصومت و محاجه با آنها را ترک کند، در اینجا برای تکمیل این سخن و این که حقانیت پیامبر اسلام نیاز به دلیل ندارد، می‌فرماید: «آنها که در باره خداوند یکتا به محاجّه بر می‌خیزند بعد از آن که دعوت او از سوی مردم پذیرفته شد دلیل آنها نزد پروردگارشان باطل و بی‌اساس است» (وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

«و خشم و غضب پروردگار بر آنهاست» (وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ). چون از روی علم و عمد به مخالفت خود ادامه می‌دهند.

«و عذاب شدید الهی نیز (در قیامت) از آن آنهاست» (وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ).

چرا که لجاجت و عناد ثمره‌ای جز این ندارد.

منظور از جمله «من بعد ما استجیب له» (بعد از آن که دعوت او اجابت شد) پذیرش توده‌های مردم پاک‌دل و بی‌غرض می‌باشد که با الهام از فطرت الهی و مشاهده محتوای وحی و معجزات گوناگون پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله سر تسلیم در برابر او فرود آوردند.