آیه 16 سوره عنکبوت

وَ إِبْراهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ «16»

وَ إِبْراهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ‌: و ياد كن اى مخاطب، قصه حضرت ابراهيم عليه السّلام را وقتى كه فرمود: مر قوم خود را، يا معنى آنكه فرستاديم ابراهيم عليه السّلام را به قوم وقتى كه كامل شد عقل و نظر او و به مرتبه پيغمبرى مبعوث شد و قوم را به حق پرستى دعوت نمود كه: اعْبُدُوا اللَّهَ‌: پرستش كنيد خدا را به‌

جلد 10 - صفحه 214

يگانگى، وَ اتَّقُوهُ‌: و بترسيد و بپرهيزيد عذاب او را به فعل طاعات و ترك محرمات. ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ‌: اين پرستش و پرهيز بهتر است براى شما از دين و آئين خود، إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌: اگر باشيد كه بدانيد خير را از شر و نفع را از ضرر، يعنى تميز دهيد آنچه را كه خير است از آنچه شر باشد، يا اگر به دانائى نظر كنيد هر آينه خواهيد دانست كه دين خداپرستى بهتر است از كيش خودتان.

وَ إِبْراهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ «16» إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ «17» وَ إِنْ تُكَذِّبُوا فَقَدْ كَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ ما عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ «18» أَ وَ لَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ «19» قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ «20»

ترجمه‌

و ابراهيم را چون گفت به قومش بپرستيد خدا را و بترسيد از او اين بهتر است براى شما اگر باشيد كه بدانيد

جز اين نيست كه ميپرستيد غير از خدا بتانى را و ميسازيد دروغ بزرگى را همانا آنها را كه ميپرستيد غير از خدا قدرت ندارند براى شما بر روزى پس طلب كنيد از نزد خدا روزى را و بپرستيد او را و شكر كنيد براى او بسوى او باز گردانده ميشويد

و اگر تكذيب ميكنيد پس بتحقيق تكذيب كردند جماعت‌هائى پيش از شما و نيست بر فرستاده مگر رسانيدن آشكار

آيا نديدند كه چگونه پديد ميآورد خدا خلق را پس باز ميگرداند آنرا همانا اين بر خدا آسانست‌

بگو سير كنيد در زمين پس با تأمّل بنگريد چگونه آفريد مخلوق را پس خدا پديد مى‌آورد پديد آوردن ديگرى همانا خدا بر هر چيزى توانا است.

تفسير

خداوند متعال بعد از نقل اجمالى از قصه حضرت نوح شمّه‌ئى از حكايت حضرت ابراهيم را بيان فرموده باين تقريب كه و بتحقيق فرستاديم ابراهيم را وقتى كه فرمود بقوم خود عبادت كنيد خداى يگانه را و بترسيد از او در اطاعت اوامر و نواهيش اين مسلك و مرام براى شما خوب است نه آن مسلك و مراميكه داريد اگر شما دانا بوده و هستيد و خير و شرّ خودتان را تميز ميدهيد جز اين نيست كه شما پرستش ميكنيد بتهائى را كه از سنگ و چوب ميتراشيد و در

جلد 4 صفحه 221

برابر آنها خضوع مينمائيد با آنكه ميدانيد آنها غير از خداى يگانه و عارى از شعور و ادراكند و از خودتان دروغ واضحى در آورديد كه آنها را خدايان خود خوانده و با شفعاء خود نزد خداى بزرگ شمرده‌ايد با آنكه اين معبودهاى باطل شما نميتوانند روزى دهند شما را و نفع و ضررى برسانند بشما پس روزى خود را از خدا بخواهيد و متوسّل باينها براى توسعه روزى نشويد و عبادت خدا كنيد و شكر نعمت او را بجا آوريد چون شكر منعم واجب است و بازگشت شما در روز حشر به پيشگاه او است و او در باره شما حكم ميكند و بجزاى اعمالتان ميرساند قمّى ره فرموده تا اينجا حكايت حضرت ابراهيم بود و از اينجا تا اولئك لهم عذاب اليم آتيه خطاب باين امّت است و بعدا رجوع بقصّه ابراهيم عليه السّلام خواهد شد فيض ره فرموده جهت اين فصل آنستكه ذكر قصّه ابراهيم عليه السّلام براى تسليت خاطر پيغمبر خاتم و تشبيه حال او بحال جدّ بزرگوارش در شرك قوم و تكذيب آنها بوده و بنظر حقير براى اين و براى تنبّه و اعتبار مردم بوده لذا اوّلا خطاب بآنها فرموده و در آيه اخيره خطاب بآنحضرت و در اين قبيل موارد فاصله مستحسن است و محتمل است تمامى حكايت حضرت ابراهيم باشد اينجا حكايت قول او با امّتش و در آيه اخيره حكايت كلام خدا با او در هر حال ميفرمايد و اگر تكذيب كنيد شما پيغمبر خودتان را چيز تازه‌اى نيست امم سابقه هم انبياء خودشان را تكذيب نمودند و ضررى بايشان نرسيد بلكه خودشان متضرّر شدند حال شما هم مانند حال آنها خواهد بود وظيفه پيغمبر فقط ابلاغ احكام و دستورات الهى است بمردم واضح و آشكار خواه قبول كنند خواه نكنند براى او مسئوليّتى نيست آيا كسانيكه منكر معاد شدند نديدند يا شما كه انكار ميكنيد نديديد چون بعضى أ و لم تروا بتاء قرائت نموده‌اند چگونه خداوند در هر سال و قرن ايجاد ميفرمايد خلقى را از اثمار و اشجار و حيوان و انسان و نابود ميكند آنها را پس اعاده ميدهد آنخلق را بانواع و اجناس و امثالشان و اين براى خدا سيره مستمرّه سهل و آسانى است چرا باور نميكنند كه خدا يكمرتبه هم اينها را تمامى در عالم آخرت ايجاد و محشور فرمايد در صورتى كه كار خدا در دنيا هميشه همين ميراندن و زنده نمودن بوده رجوع كنيد بتواريخ و گردش كنيد در زمين به بينيد چگونه‌

جلد 4 صفحه 222

خداوند اقوام و امم و قبائلى را بدوا خلق فرمود و سالها زندگانى نمودند و ميراند و بجاى آنها اقوام ديگرى پديد آورد پس خداوند ايجاد مينمايد ايجاد نمودن ديگرى مانند ايجاد اوّل همانا خداوند بر هر چيز از ابداء و اعاده و احياء و اماته و ساير امور ممكنه قادر و توانا است و جاى شبهه و ترديد نيست در حشر و معاد اين بيانى است كه از ظاهر دو آيه اخيره بنظر حقير رسيده و بنابراين ظاهر رؤيت كه ديدن است و عطف يعيد بر يبدء محفوظ و استدلال بر معاد قيامت شده بقياس بر اعاده امثال خلق در دنيا ولى ظاهر كلام مفسّرين آنستكه استدلال بر معاد را بقياس بر ابتداء خلق دانسته‌اند كه مانند آن بلكه آسان‌تر است و بنابراين ناچار بعضى رؤيت را بمعناى علم و بعضى يعيد را عطف بر ا و لم يروا گرفته‌اند با آنكه هر دو خلاف ظاهر است و استدلال تازه‌اى هم نيست همان است كه مكرّر اشاره بآن شده است و بعضى نظر در كيفيّت بدو خلق را عبارت از تفكّر در آثار سابقين و اعتبار از مئال امرشان دانسته‌اند و اللّه اعلم بمراده.

وَ إِبراهِيم‌َ إِذ قال‌َ لِقَومِه‌ِ اعبُدُوا اللّه‌َ وَ اتَّقُوه‌ُ ذلِكُم‌ خَيرٌ لَكُم‌ إِن‌ كُنتُم‌ تَعلَمُون‌َ «16»

و ‌هر‌ آينه‌ فرستاديم‌ ابراهيم‌ ‌را‌ زماني‌ ‌که‌ ‌گفت‌ ‌براي‌ قوم‌ ‌خود‌ عبادت‌ و بندگي‌ كنيد اللّه‌ خداي‌ متعال‌ ‌را‌ و پرهيز كنيد ‌از‌ مخالفت‌ ‌او‌ ‌اينکه‌ ‌براي‌ ‌شما‌ بهتر ‌است‌ ‌اگر‌ باشيد ‌شما‌ بدانيد.

وَ إِبراهِيم‌َ عطف‌ ‌به‌ نوحا ‌است‌ ‌يعني‌ و لقد ارسلنا ابراهيم‌ مفعول‌ ارسلنا ‌است‌ و ابراهيم‌ زماني‌ مبعوث‌ شد ‌که‌ سر ‌تا‌ سر دنيا ‌را‌ شرك‌ گرفته‌ ‌بود‌ فقط ابراهيم‌ و لوط و ساره‌ و

جلد 14 - صفحه 302

هاجر و اوصياء حضرت‌ نوح‌ ‌که‌ باقي‌ بودند موحد بودند و يك‌ نفر ‌در‌ مقابل‌ يك‌ دنيا مشرك‌ ايستادگي‌ كرده‌ و فرمود:

إِذ قال‌َ لِقَومِه‌ِ قوم‌ ابراهيم‌ امت‌ ابراهيم‌ بودند ‌که‌ ‌بر‌ تمام‌ دنيا مبعوث‌ ‌شده‌ ‌بود‌ و شريعتش‌ ‌در‌ بني‌ اسرائيل‌ باقي‌ ‌بود‌ ‌تا‌ زمان‌ موسي‌ و ‌در‌ بني‌ اسمعيل‌ ‌تا‌ زمان‌ بعثت‌ حضرت‌ رسالت‌ ‌حتي‌ امر رسيد بحضرت‌ رسالت‌ ثُم‌َّ أَوحَينا إِلَيك‌َ أَن‌ِ اتَّبِع‌ مِلَّةَ إِبراهِيم‌َ حَنِيفاً (نحل‌ ‌آيه‌ 123) و بسياري‌ ‌از‌ سنن‌ ابراهيم‌ ‌در‌ اسلام‌ جاري‌ شد إِذ قال‌َ لِقَومِه‌ِ ‌بر‌ تمام‌ اهل‌ دنيا چون‌ ابراهيم‌ مبعوث‌ ‌بر‌ تمام‌ دنيا ‌بود‌ بخلاف‌ موسي‌ و عيسي‌ ‌که‌ ‌در‌ بني‌ اسرائيل‌ و جماعتي‌ مبعوث‌ بودند دون‌ بني‌ اسمعيل‌.

اعبُدُوا اللّه‌َ توحيد عبادتي‌ ‌که‌ ‌غير‌ ‌از‌ ‌او‌ ‌را‌ نپرستيد و شرك‌ نياوريد ‌که‌ مفاد كلمه‌ طيبه‌ (لا إِله‌َ إِلَّا اللّه‌ُ) ‌است‌.

وَ اتَّقُوه‌ُ تقوي‌ پرهيز ‌از‌ مخالفت‌ ‌او‌ ‌است‌ و مراتب‌ تقوي‌ ‌را‌ مكررا بيان‌ كرديم‌ تقواي‌ ‌از‌ عقائد فاسده‌ ‌از‌ شرك‌ و كفر و ضلالت‌، تقواي‌ ‌از‌ صفات‌ خبيثه‌ و اخلاق‌ رذيله‌ و ملكات‌ قبيحه‌ تقواي‌ ‌از‌ معاصي‌ كبار و ‌از‌ كليه‌ معاصي‌ و ‌از‌ توجه‌ بغير ‌خدا‌.

ذلِكُم‌ خَيرٌ لَكُم‌ نه‌ معنايش‌ ‌اينکه‌ ‌باشد‌ ‌که‌ آنهم‌ خوب‌ ‌است‌ هيچ‌ خيري‌ ‌در‌ ‌غير‌ ‌اينکه‌ نيست‌ مثل‌ «الجنة خير ‌من‌ النار» ‌است‌.

إِن‌ كُنتُم‌ تَعلَمُون‌َ لكن‌ هيهات‌ كجا توجه‌ ميكنند و ميدانند.

]

(آیه 16)- سپس به دنبال ماجرای فشرده نوح (ع) و قومش به سراغ داستان ابراهیم (ع) دومین پیامبر بزرگ اولوا العزم می‌رود و می‌فرماید: «ما ابراهیم را (نیز فرستادیم) هنگامی که به قومش گفت: خدای یگانه را پرستش کنید و از او بپرهیزید که این برای شما بهتر است اگر بدانید» (وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

چرا که دنیایتان را از آلودگیهای شرک و گناه و بد بختی نجات می‌دهد، و آخرت شما نیز سعادت جاویدان است.