آیه 16 سوره زمر

لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ يا عِبادِ فَاتَّقُونِ «16»

لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ‌: براى ايشان است از بالاى سر آنها، ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ: سايبانها از آتش، وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ‌: و از زير پاى ايشان نيز سايبانهاى آتش از دركات آتش. يعنى زيانكاران را سراپرده‌ها و طبقات آتش جهنم است كه احاطه كرده آنها را و همه را در ميان گرفته. ذلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ‌: آن عذاب موصوفه مى‌ترساند خدا به آن بندگان خود را به جهت رحمت واسعه خود تا بپرهيزند از آتش و امتثال اوامر او نمايند و سركشى و نافرمانى نكنند. يا عِبادِ فَاتَّقُونِ‌: اى بندگان من چون چنين عقوبتى در عقب شما است پس بترسيد از من و متعرض و موجبات سخط و غضب من نشويد.

تنبيه:

خالق منان از راه لطف نسبت به بندگان به بيان شمه‌اى از آتش نيران تهديد فرمايد كه شايد متنبه شده پرهيزكار شوند و خود را به مخالفت اوامر و نواهى الهى مورد سخط و غضب سبحانى قرار ندهند كه عذاب قهارى را ياراى تحمل نيست.

شأن نزول:

زمان جاهليت زيد بن عمرو، و سلمان، و أبو ذر، زبان به كلمه توحيد گشودند و به اعتقاد تمام به وحدانيت الهى اعتراف و از كيش آباء تبرى جستند؛ آيه شريفه در باره آنها نازل شد:

قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ «11» وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ «12» قُلْ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ «13» قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِي «14» فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ «15»

لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِكَ يُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ يا عِبادِ فَاتَّقُونِ «16» وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى‌ فَبَشِّرْ عِبادِ «17» الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ «18» أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النَّارِ «19» لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعادَ «20»

جلد 4 صفحه 489

ترجمه‌

بگو همانا من مأمور شده‌ام كه بپرستم خدا را با آنكه خالص كننده باشم براى او دين را

و مأمور شده‌ام به اين كه باشم پيش قدم منقادان‌

بگو همانا من ميترسم اگر نافرمانى كنم پروردگارم را از عذاب روزى بزرگ‌

بگو خدا را ميپرستم با آنكه خالص كننده‌ام برايش دينم را

پس بپرستيد آنچه را مى- خواهيد غير از او بگو همانا زيانكاران آنانند كه زيانكار نمودند خودشان و كسانشان را روز قيامت آگاه باش اين است آن زيانكارى آشكار

براى آنها است از بالاى سرشان خيمه‌هائى از آتش و از پائينشان خيمه‌هائى اينست كه ميترساند خدا بآن بندگانش را اى بندگان من پس بترسيد از من‌

و آنانكه كناره كردند از هر بسيار سركش كه بپرستند او را و بازگشتند بسوى خدا مرايشان را است مژده پس مژده ده بندگان مرا

آنانكه مى‌شنوند سخن را پس پيروى ميكنند نيكوتر آن را آن گروه آنانند كه هدايت نمود ايشانرا خداوند و آن گروه ايشانند خردمندان‌

آيا پس كسى كه واجب شد بر او وعده عذاب دوزخ آيا پس تو نجات ميدهى كسى را كه در آتش است‌

لكن آنانكه ترسيدند از پروردگارشان براى ايشان است منازل رفيعه‌اى كه از بالاى آنها منازل رفيعه‌اى است بنا شده جارى ميشود از زير آنها نهرها اين است وعده خدا تخلّف نميكند خدا وعده خود را.

تفسير

خداوند سبحان به پيغمبر خود دستور داده كه طريقه خود را در خدا پرستى براى كفار مكه بيان فرمايد باين تقريب كه من مأمور شدم از جانب خدا كه عبادت نمايم او را و خالص كنم براى خدا ديانت خود را از شرك بتمام اقسام و انواع آن و نيز مأمور شدم كه اول مطيع و منقاد خدا باشم و مقدّم باشم در اطاعت و انقياد و توابع آن كه فضل و شرف و ثواب است بر تمام بندگان مطيع و منقاد حق در دنيا و آخرت و آنكه من ميترسم اگر معصيت كنم خدا را از عذاب روز قيامت كه روز بسيار بزرگى است و من مأموريت خود را انجام داده و خواهم داد و غير خدا را با او در عبادت خود شريك نمى‌نمايم تا دين من خالص براى او باشد شما هم هر چه و هر كس را ميخواهيد غير از خدا عبادت كنيد فعلا من بشما كار ندارم بحال خودتان واگذارتان نمودم تا فرمان الهى برسد ولى بدانيد كه شما از افراد حقيقى و كامل زيانكارانيد چون منافع خود و خانواده خود را كه به تبع شما بر كفر باقى ماندند

جلد 4 صفحه 490

از دست داده و خودتان و آنها را متضرّر نموديد در روز قيامت چون منازل بهشتى خودتان را بدل نموديد بمنازل جهنمى و اين خود زيانكارى واضحى است كه جاى ترديد در آن نيست و منازل آنها در جهنم از اين قرار است كه طبقات آتش مانند خيمه‌هائى كه هر يك فوق ديگرى برپا شده باشد بر اهلش احاطه دارد بطوريكه زير پاى اهل هر خيمه آتشينى خيمه آتشين ديگر است كه اهلى دارد تا برسد بدرك اسفل كه آن مخصوص بمنافقين اين امّت و دشمنان آل محمد صلى اللّه عليه و اله است و اين جهنم يا اين عذاب است كه خداوند ميترساند بآن بندگان خود را و ميفرمايد اى بندگان من پس بترسيد از عذاب من و آنانكه اجتناب نمودند از عبادت شيطان و هر طاغى ياغى با خدا مانند فرعون و نمرود و شدّاد و گوساله و سامرى اين امّت و توبه نمودند از كفر و خلاف و رجوع نمودند بخدا و اولياء او براى ايشان است بشارت ببهشت كه فوق همه بشارات است پس بشارت بده اى پيغمبر بندگان مرا آنانكه قوّه ادراك و تميزشان بقدرى است كه گوش ميدهند بسخنان حق و باطل پس پيروى ميكنند از حق و در بين سخنان حق اختيار مينمايند بهتر و برتر را اينها هستند كه مهتدى بهدايت الهى شدند و اينها هستند كه داراى عقول سليمه خالى از اوهامند چنانچه در كافى از امام كاظم عليه السّلام نقل شده كه اين بشارت براى اهل عقل و فهم است و از امام صادق عليه السّلام براويان احاديث ائمه اطهار كه كم و زياد در آن نمى‌كنند تفسير شده است و پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله نبايد ملول باشد از آنكه بعضى گوش شنوا ندارند و مواعظ آن حضرت در آنها اثر نمى‌كند چون جاى تعجب است كسى را كه خدا مقدّر نموده در جهنم معذّب باشد كسى بتواند از آتش نجات دهد و تكرار استفهام براى تأكيد و ضمير مفعول در تنقذ براى تصريح بنوع عذاب تبديل بمن فى النّار شده و اصل كلام افمن حقّ عليه كلمة العذاب انت تنقذه است و كسانيكه تقوى و پرهيزكارى را شعار خود نمودند براى ايشان است در بهشت قصور رفيعه و منازل فوقانى چند طبقه بعضى فوق بعضى ساخته شده باعمال خودشان در دنيا كه در آنها سكونت نموده از مناظر بهشتى بيشتر ملتذّ شوند و از زير اين قصور عاليه و منازل رفيعه نهرهائى از آب شيرين گوارا جارى است و اين منازل بهشتى كه در مقابل آن منازل جهنمى است براى اهل جهنم مبدّل بمنازل سابق‌

جلد 4 صفحه 491

الذكر شده حال بايد ملاحظه كرد چه قدر ضرر نموده و زيانكار شده‌اند وعده داده است خدا وعده دادنى و خداوند از وعده خود تخلف نخواهد فرمود و آن غرفه‌ها از قرارى كه پيغمبر صلى اللّه عليه و اله براى امير المؤمنين عليه السّلام بيان فرموده بروايت كافى از امام باقر عليه السّلام براى اولياء خدا از درّ و ياقوت و زبر جد بنا شده و سقفها مركّب از طلا و نقره است و فرش‌ها از حرير و ديباى متعدّد رنگارنگ روى هم افتاده ولاى آنها مشك و عنبر پاشيده شده و هر غرفه‌اى هزار در طلا دارد و ساير تشريفات هم لابد بدين منوال است رزقنا اللّه تعالى انشاء اللّه.

لَهُم‌ مِن‌ فَوقِهِم‌ ظُلَل‌ٌ مِن‌َ النّارِ وَ مِن‌ تَحتِهِم‌ ظُلَل‌ٌ ذلِك‌َ يُخَوِّف‌ُ اللّه‌ُ بِه‌ِ عِبادَه‌ُ يا عِبادِ فَاتَّقُون‌ِ «16»

‌از‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ هايي‌ ‌که‌ خسران‌ مبين‌ دارند ‌از‌ بالاي‌ سر ‌آنها‌ طبقاتي‌ ‌از‌ آتش‌ دارند مثل‌ سايه‌ها ‌که‌ ‌بر‌ سر ‌آنها‌ ‌است‌ و ‌از‌ زير پاي‌ ‌آنها‌ طبقاتيست‌ ‌از‌ آتش‌ اينست‌ ‌که‌ خداوند ميترساند باو بندگان‌ ‌خود‌ ‌را‌ اي‌ بندگان‌ ‌من‌ ‌پس‌ بايد پرهيزكار باشيد و پرهيز كنيد ‌از‌ عذاب‌ ‌من‌.

لَهُم‌ مِن‌ فَوقِهِم‌ ظُلَل‌ٌ مِن‌َ النّارِ وَ مِن‌ تَحتِهِم‌ ظُلَل‌ٌ اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ آتش‌ ‌به‌ ‌آنها‌ ‌از‌ جميع‌ اطراف‌ احاطه‌ كرده‌ ‌آنها‌ ‌در‌ وسط آتش‌ و ميانه آتش‌ مي‌سوزند چنانچه‌ ميفرمايد إِنّا أَعتَدنا لِلظّالِمِين‌َ ناراً أَحاطَ بِهِم‌ سُرادِقُها كهف‌ آيه 28 و تعبير بظلل‌ بعيد نيست‌ ‌که‌ چون‌ آتش‌ جهنم‌ نور ندارد سياه‌ و تاريك‌ ‌است‌ و جهنم‌ محبس‌ تاريك‌ الهيست‌ و ممكن‌ ‌است‌ ‌به‌ اينكه‌ چون‌ اهل‌ بهشت‌ زير سايه عرش‌ الهي‌ و سايه اشجار بهشت‌ هستند ‌خدا‌ ميفرمايد سايه‌بان‌ ‌شما‌ آتش‌ ‌است‌.

ذلِك‌َ يُخَوِّف‌ُ اللّه‌ُ بِه‌ِ عِبادَه‌ُ اي‌ بندگان‌ ‌خدا‌ بترسيد ‌از‌ همچه‌ روزي‌ و همچه‌ عذابي‌.

يا عِبادِ فَاتَّقُون‌ِ «‌ يا ‌ عبادي‌» بوده‌ و «فاتّقوني‌» ‌در‌ ‌هر‌ دو كسره‌ بجاي‌

297

]

(آیه 16)- در این آیه یکی از چهره‌های زیان آشکار آنها را این گونه توصیف می‌کند: «برای آنها از بالای سرشان سایبانهائی از آتش، و در زیر پایشان نیز سایبانهائی» از آتش است! (لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ).

و به این ترتیب آنها از هر طرف با شعله‌های آتش محاصره شده‌اند، چه خسرانی از این بالاتر؟ و چه عذابی از این دردناکتر؟! این در حقیقت تجسمی از حالات دنیای آنهاست که جهل و کفر و ظلم به تمام وجودشان احاطه کرده بود، و از هر سو آنها را می‌پوشاند.

سپس برای تأکید و عبرت می‌افزاید: «این چیزی است که خداوند با آن بندگانش را می‌ترساند، ای بندگان من! از نافرمانی من بپرهیزید»! (ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ).

تعبیر به «عباد» (بندگان) اشاره به این است که اگر خداوند تهدیدی به عذاب می‌کند آن هم به خاطر لطف و رحمت اوست، تا بندگان حق گرفتار چنین سرنوشت شومی نشوند.