آیه 154 سوره اعراف

وَ لَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ وَ فِي نُسْخَتِها هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ (154)

جلد 4 صفحه 207

وَ لَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ‌: و چون خاموش شد از موسى غضب، و ساكن گرديد خشم او.

لطيفه: حق تعالى بر سبيل توسع و تجوز سكون غضب سكوت تعبير فرمود، گر چه خشم سخن نگويد، لكن مرد مغضب در حال وفور غضب، پندارى خشم او سخن گويد از آنچه در دل و نفس او است چون فورت بجاى كلام بود، سكوت بجاى سكون فرمود، و اين تشبيه لطيفه است و سكوت و سكون از حيث معنى و مقاربت يكى است.

بعد از تسكين غضب، أَخَذَ الْأَلْواحَ‌: بر گرفت موسى بقيه الواح را كه فكنده بود، وَ فِي نُسْخَتِها هُدىً‌: و در نسخه و نوشته آن الواح هدايتى بود به طريق حق، وَ رَحْمَةٌ: و رحمتى به ارشاد صلاح و خير، لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ‌: براى كسانى كه ايشان مر پروردگار خود را مى‌ترسند لا غير. طبرسى رضوان اللّه عليه فرمايد: در آيه دلالتى است كه ممكن است القاء الواح به سبب غضب باشد نه اعراض، و اخذ آن به جهت حكمت و مواعظ و احكامى بود كه در آن مكتوب بود.

سوره الأعراف «7»: آيات 154 تا 156

وَ لَمَّا سَكَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ وَ فِي نُسْخَتِها هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ (154) وَ اخْتارَ مُوسى‌ قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقاتِنا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِيَّايَ أَ تُهْلِكُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا إِنْ هِيَ إِلاَّ فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِي مَنْ تَشاءُ أَنْتَ وَلِيُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ الْغافِرِينَ (155) وَ اكْتُبْ لَنا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنا إِلَيْكَ قالَ عَذابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ الَّذِينَ هُمْ بِآياتِنا يُؤْمِنُونَ (156)

ترجمه‌

و چون ساكت شد از موسى خشم گرفت لوحها را و در نسخه آن بود هدايت و رحمت از براى آنانكه ايشان از پروردگارشان ميترسيدند

و اختيار كرد موسى از قومش هفتاد مرد براى ميقات ما پس چون گرفت آنها را صاعقه گفت پروردگار من اگر مى‌خواستى هلاك ميكردى آنها را پيش از اين و مرا آيا هلاك‌

جلد 2 صفحه 479

ميكنى ما را بآنچه بجا آوردند بى‌خردان از ما نيست آن مگر امتحان تو گمراه ميكنى بآن كسيرا كه بخواهى و هدايت ميكنى كسيرا كه بخواهى توئى صاحب اختيار ما پس بيامرز ما را و رحمت كن ما را و توئى بهترين آمرزندگان‌

و بنويس براى ما در اين دنيا خوبى را و در آخرت همانا ما بازگشتيم بسوى تو گفت عذابم را ميرسانم بهر كس ميخواهم و رحمت من شامل است هر چيزيرا پس زود باشد ثابت كنم آنرا براى آنانكه ميپرهيزند و ميدهند زكوة را و آنانكه آنها بآيتهاى ما ميگروند.

تفسير

چون در حرارت غضب حضرت موسى تخفيفى روى داد الواح تورية را با احترام براى عمل و ابلاغ از زمين برداشت فيض ره در اينمقام فرموده نكته تعبير از سكون غضب بسكوت اشاره بآنستكه آمر و وادار كننده او باين عمل غضب بوده و اين از بلاغت كلام است و ظاهرا مقصود ايشان آنستكه سكون مناسب با خاموشى غضب است و سكوت خاموشى متكلم است و اينجا بايد تعبير بسكون شود و اينكه تعبير بسكوت شده براى نكته مذكوره است و بنظر حقير چون شدّت غضب كاشف از امر مكنون در ضمير است تشبيه بمتكلم شده لذا سكوت كه خاموشى متكلم است براى آن اثبات شده تا اشاره باشد بآنكه غضب بكلّى رفع نشد بلكه همينقدر كه مختصر سكونتى پيدا كرد و شدّتش رفع شد آنحضرت بوظيفه خود كه اخذ تورية بود عمل نمود و الّا محرّك بودن غضب از همان استناد اخذ برفع غضب معلوم ميشد و حاجت به تعبير از سكون به سكوت نداشت در هر حال صنعت بديعى در كلام اعمال شده است و در نسخه اصل آن الواح دلالت و بيان بود بر احكام الهى و وجود پيغمبر آخر الزمان و رحمت و مغفرت و نعمت و منفعت و بركت بود از براى كسانيكه براى خدا پرهيز ميكنند از معصيت او و پيغمبرانش و اوصياء ايشان و تفصيل اختيار حضرت موسى هفتاد نفر از بنى اسرائيل را در سوره بقره و اجمالش در اين سوره در ذيل آيه و اذ جاء موسى لميقاتنا گذشت و در اين آيه كلمه من قبل از كلمه قومه حذف شده و اين از باب حذف و ايصال است كه در كلام عرب شايع است و بعد از نزول صاعقه و مردن آن هفتاد نفر حضرت موسى از خدا تمناى مرگ نمود باين بيان كه تو قادرى ميخواستى مرا و آنها را قبلا مرگ بدهى كه من چنين روزى را نه‌بينم كه آنها مرده باشند و من زنده باشم حال چگونه من تنها مراجعت كنم نزد بنى اسرائيل و بگويم آنها همه مردند فقط من زنده ماندم ممكن است مرا تكذيب و متّهم بقتل آنها

جلد 2 صفحه 480

نمايند آيا سزاوار است خداوندى كه ارحم الراحمين است براى گفتار جمعى از مردم كم عقل آنها و پيغمبرش را هلاك كند اين بلا و امتحان تو بود از آنها كه سخن خود را بآنان شنواندى و اين موجب آن شد كه بطمع ملاقات تو افتادند و آن خواهش بيجا را نمودند اثر امتحان همين است كه بعضى بسبب امتحان تو بگمراهى مى‌افتند و بعضى به راه راست پى ميبرند و برخى بر بلا صابرند و برخى در آن كافر بالاخره اختيار دار ما توئى بيامرز ما را و رحمت فرما بر ما تو اولى و احقّى از هر كس بمغفرت گناه را مى‌بخشى و در عوض ثواب ميدهى مقدّر فرما براى ما در دنيا حسن معيشت و توفيق طاعت را و بهشت را در آخرت ما توبه نموديم و بازگشت بتو كرديم و پس از اين التماس و درخواست جواب رسيد عذاب من مخصوص و معلّق بر اراده من است هر كس را بخواهم عذاب ميكنم و هر كس را بخواهم مى‌بخشم ولى رحمت من مطلق و عام است در دنيا هيچ مسلمان و كافر و مطيع و عاصى‌ئى نيست مگر آنكه بر خوان احسان من نشسته و از نعمت من برخوردار است جز آنكه بعضى از بندگان خودشان را از رحمت من در آخرت محروم نموده‌اند چون من مقدّر نموده‌ام آنرا در آخرت براى كسانيكه شرك نياورند و معصيت نكنند و زكوة بدهند و چون از مال گذشتن در راه خدا مشكل بوده مخصوص بذكر شده است يا مراد آنستكه فرض نمودم رحمت خود را در آخرت براى كسانيكه از من بترسند و تزكيه نفس نمايند از معاصى و نيز كسانيكه بكتب سماوى و انبياء و اوصياء ايشان مؤمن باشند ..

وَ لَمّا سَكَت‌َ عَن‌ مُوسَي‌ الغَضَب‌ُ أَخَذَ الأَلواح‌َ وَ فِي‌ نُسخَتِها هُدي‌ً وَ رَحمَةٌ لِلَّذِين‌َ هُم‌ لِرَبِّهِم‌ يَرهَبُون‌َ (154)

و چون‌ فرونشست‌ ‌از‌ موسي‌ غضب‌ گرفت‌ الواح‌ تورات‌ ‌را‌ و ‌در‌ نوشته‌هاي‌ ‌او‌ ‌بود‌ آنچه‌ ‌که‌ باعث‌ هدايت‌ قوم‌ ‌بود‌ و موجب‌ شمول‌ رحمت‌ ‌از‌ ‌براي‌ كساني‌ ‌که‌ ‌خدا‌ ترس‌ بودند.

وَ لَمّا سَكَت‌َ بعضي‌ سكوت‌ ‌را‌ بمعني‌ سكون‌ تفسير كردند زيرا سكوت‌

جلد 7 - صفحه 470

مقابل‌ نطق‌ ‌از‌ مقوله‌ كلام‌ ‌است‌ و بعضي‌ گفتند سكوت‌ خلجان‌ قلب‌ ‌است‌ لكن‌ سكوت‌ ‌کل‌ شي‌ء بحسبه‌، سكوت‌ ‌از‌ كلام‌ ترك‌ نطق‌ ‌است‌ و سكوت‌ غضب‌ فرونشستن‌ آثار غضب‌ و خاموش‌ شدن‌ آتش‌ غضب‌ ‌است‌ چون‌ انسان‌ موقعي‌ ‌که‌ غضب‌ كرد يك‌ تأثيراتي‌ ‌در‌ جبهه‌ و رگهاي‌ گردن‌ و اعضاء و جوارح‌ ‌او‌ ظاهر ميشود و آتش‌ غضب‌ شعله‌ور ميگردد و موقعي‌ ‌که‌ خاموش‌ شد ‌اينکه‌ آثار زايل‌ ميگردد ‌پس‌ سكوت‌ بمعني‌ خاموشي‌ ‌است‌ عَن‌ مُوسَي‌ الغَضَب‌ُ و سكوت‌ موسي‌ ‌بعد‌ ‌از‌ پشيماني‌ و توبه‌ قوم‌ ‌بود‌ چنانچه‌ غضب‌ ‌براي‌ مخالفت‌ و پرستش‌ گوساله‌ ‌بود‌ ‌در‌ مقام‌ هدايت‌ و ارشاد ‌آنها‌ برآمد أَخَذَ الأَلواح‌َ تورات‌ ‌را‌ برداشت‌ و ‌براي‌ ‌آنها‌ تلاوت‌ و قرائت‌ نمود وَ فِي‌ نُسخَتِها ‌يعني‌ چيزهايي‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌آن‌ الواح‌ ‌بود‌ و نوشته‌ ‌شده‌ ‌بود‌ اموري‌ ‌که‌ باعث‌ هدايت‌ و ارشاد قوم‌ ‌از‌ آنچه‌ ‌در‌ امر دين‌ احتياج‌ داشتند ‌از‌ واجبات‌ و محرمات‌ و قوانين‌ و احكام‌ و اخلاق‌ لكن‌ كساني‌ ‌که‌ بهره‌برداري‌ ‌از‌ ‌آنها‌ كردند هدي‌ و هدايت‌ شدند و رحمة و مشمول‌ تفضلات‌ الهي‌ شدند و ‌آنها‌ كيانند لِلَّذِين‌َ هُم‌ لِرَبِّهِم‌ يَرهَبُون‌َ اشكال‌‌-‌ كتاب‌ و دستورات‌ ‌براي‌ هدايت‌ تمام‌ افراد ‌است‌ وجه‌ اختصاص‌ بكساني‌ ‌که‌ خداترس‌ باشند چيست‌.

جواب‌‌-‌ ‌در‌ اول‌ سوره‌ بقره‌ ‌در‌ جمله‌ هُدي‌ً لِلمُتَّقِين‌َ بدان‌ اشاره‌ كرديم‌ ‌که‌ دو قسمت‌ هدايت‌ داريم‌ يكي‌ بمعني‌ ارائه‌ طريق‌ ‌اينکه‌ عام‌ ‌است‌ تمام‌ افراد بشر ‌را‌ فروگرفته‌ بمعني‌ اينكه‌ حجت‌ ‌بر‌ همه‌ تمام‌ و راه‌ عذر منقطع‌ ‌است‌ و باين‌ معنا ‌است‌ ‌آيه‌ شريفه‌ وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيناهُم‌ فَاستَحَبُّوا العَمي‌ عَلَي‌ الهُدي‌ فصلت‌ ‌آيه‌ 16 ديگر بمعني‌ ايصال‌ بمطلوب‌ و ‌اينکه‌ مخصوص‌ باهل‌ تقوي‌ و خداترسان‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌آنها‌ بهره‌برداري‌ ميكنند و ‌بر‌ طبق‌ دستورات‌ عمل‌ ميكنند و راه‌ حق‌ ‌را‌ طي‌ مينمايند و بفيوضات‌ نائل‌ ميشوند و برحمت‌ واصل‌.

471

(آیه 154)- در این آیه می‌گوید: «هنگامی که آتش خشم موسی فرو نشست (و آن نتیجه‌ای را که انتظار داشت گرفت) دست کرد و الواح تورات را از زمین برداشت، الواحی که نوشته‌های آن سراسر هدایت و رحمت بود (اما هدایت و رحمت) برای کسانی که احساس مسؤولیت می‌کردند و از خدا می‌ترسیدند و در برابر فرمانش تسلیم بودند» (وَ لَمَّا سَکَتَ عَنْ مُوسَی الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْواحَ وَ فِی نُسْخَتِها هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ).