آیه 149 سوره انعام

قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ (149)

قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ: بگو اى پيغمبر صلى اللّه عليه و آله ايشان را پس از براى خداست حجتى رسيده به نهايت صحت و متانت و قوت در اثبات قول حق، و ابطال قول شما. يا حجتى است به سبب آن رسيده است صاحب آن به غايت صحت قول.

در كتاب كافى از حضرت كاظم عليه السّلام: انّ للّه على النّاس حجّتين حجّة ظاهرة و حجّة باطنة فامّا الظّاهرة فالرّسل و الانبياء و الأئمّة (عليهم السّلام) و امّا الباطنة بالعقول. «1» فرمود حضرت كاظم عليه السّلام: بدرستى كه براى خدا بر مردم دو حجت است: حجت ظاهره و حجت باطنه. اما حجت ظاهرى، پيغمبران و انبياء و ائمه‌اند. و اما باطنه، پس عقول است كه خداى تعالى در بشر مقرر و تميز خير و شر را به آن دهند.

ابن بابويه در امالى روايت نموده از حضرت صادق عليه السّلام از اين آيه سؤال شد فرمود: انّ اللّه تعالى يقول للعبد يوم القيمة عبدى اكنت عالما فان قال نعم، قال له: افلا عملت بما علمت؟ و ان كان جاهلا قال له ا فلا تعلّمت حتّى تعمل فيخصمه فتلك الحجّة البالغة. «2» بدرستى كه خداى تعالى خطاب فرمايد روز قيامت: بنده من، آيا عالم شدى به احكام من. پس اگر گويد بلى، خطاب نمايد چرا عمل نكردى به آنچه دانستى؛ و اگر جاهل باشد، فرمايد چرا ياد نگرفتى تا عمل كنى. پس مخاصمه فرمايد او را، اينست حجت بالغه الهى.

عياشى از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده فرمود: نحن الحجّة البالغة على من دون السّماء و فوق الارض. «3» مائيم حجت بالغه بر كسانى كه در آسمان‌

«1» اصول كافى، كتاب العقل و الجهل، جلد اوّل، صفحه 16.

«2» بحار الانوار، جلد 2، صفحه 29، حديث 10 (به نقل از امالى مفيد)

«3» تفسير عياشى، جلد اوّل، صفحه 383، حديث 122.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 400

و روى زمين هستند.

فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ‌: پس اگر خواستى خداى تعالى به الجاء و قهر و جبر، شما را به ايمان دارد، هر آينه هدايت مى‌نمود همه شما را به حق، لكن تكليف، منافى جبر، و حكمت، مناقض قهر است.

قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ (149)

ترجمه‌

بگو پس مر خدا راست دليل تامّ واضح پس اگر بخواهد هر آينه هدايت نمايد شما را تمامى.

تفسير

خداوند بعد از جواب اقناعى سابق اشاره فرمود بجواب اصلى باين بيان كه از براى خدا است حجّت واضحه و دليل تامّ بر توحيد و نبوّت و احكام حقّه اسلاميّه كه بيان شد و بيش از اين منوط بمشيّت الهيّه است كه تعلّق گرفته باشد بهدايت تمام خلق و تعلق نگرفته چون مصلحت در آنستكه بندگان باختيار و سعى و عمل خودشان بمقامات عاليه برسند لذا آنها را بحال خودشان واگذار فرموده و منصرف ننموده است از كفر و عصيان تا باستحقاق بمقام لايق خود واصل شوند و قمى ره فرموده اگر خواسته باشد خدا قرار ميدهد تمام شما را متفق بر يك امر ولى قرار داده است شما را مختلف و در كافى از حضرت كاظم (ع) نقل نموده است كه از براى خدا بر مردم دو حجّت است يكى حجّت ظاهره و ديگر حجت باطنه اما حجت ظاهره انبياء و رسل و ائمه‌اند و اما حجّت باطنه عقولند و از امام باقر (ع) نقل نموده كه حجت بالغه مائيم بر كسانيكه زير آسمان و روى زمينند و عياشى ره نيز مانند آنرا از آنحضرت نقل نموده است و در امالى از حضرت صادق ع نقل نموده است كه حجت بالغه آنستكه خداوند در روز قيامت به بنده خود ميفرمايد آيا عالم بودى اگر گفت آرى ميفرمايد چرا عمل نكردى بعلمت و اگر گفت خير ميفرمايد چرا ياد نگرفتى و با او مخاصمه ميفرمايد باين حجّت و در روايتى از آنحضرت نقل‌

جلد 2 صفحه 396

شده است كه حجت بالغه آنستكه بعامى ميرسد از اهل كتاب پس ميداند آنرا بنادانى خود چنانچه ميداند آنرا عالم بعلم خود ..

قُل‌ فَلِلّه‌ِ الحُجَّةُ البالِغَةُ فَلَو شاءَ لَهَداكُم‌ أَجمَعِين‌َ (149)

بفرما بمشركين‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌براي‌ خداوند حجت‌ بالغه‌ ‌که‌ راه‌ عذر ‌بر‌ تمام‌ ‌شما‌ بسته‌ ‌شده‌ ‌پس‌ ‌اگر‌ مشيئة ‌او‌ تعلق‌ بگيرد هراينه‌ هدايت‌ ميفرمايد تمام‌ شماها ‌را‌ قُل‌ فَلِلّه‌ِ الحُجَّةُ البالِغَةُ خداوند اسباب‌ تكوينيه‌ و تشريعيه‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌هر‌ جهة ‌براي‌ بندگانش‌ فراهم‌ فرموده‌. اما تكوينيه‌ عقل‌ و شعور و ادراك‌ و فهم‌ بهمه‌ عنايت‌ فرموده‌، حواس‌ ظاهره‌ و باطنه‌ ‌از‌ ‌هر‌ جهت‌ تمام‌ ‌است‌ چشم‌، گوش‌، زبان‌ قوّه‌، قدرت‌، حيات‌، ساير نعم‌ تماما موجود. و اسباب‌ تشريعيه‌ ارسال‌ رسل‌ و انزال‌ كتب‌ و بيان‌ احكام‌ آنچه‌ موجب‌ سعادت‌ دنيا و آخرت‌ ‌است‌ و آنچه‌ باعث‌ نجات‌ ‌از‌ مهالك‌ دنيوي‌ و اخروي‌ ‌است‌ عنايت‌ فرموده‌ و راه‌ عذري‌ ‌بر‌ احدي‌ باقي‌ نگذاشته‌ اينست‌ حجت‌ بالغه‌.

فَلَو شاءَ ‌اگر‌ قابليت‌ هدايت‌ ‌در‌ ‌شما‌ ‌بود‌ و عناد و عصبيت‌ و تقليد آباء ضالّه‌ ‌خود‌ ‌را‌ كنار ميگذارديد لَهَداكُم‌ أَجمَعِين‌َ تمام‌ ‌شما‌ ‌را‌ هدايت‌ ميفرمود

(آیه 149)

در این آیه برای ابطال ادعای مشرکان دلیل دیگری ذکر می کند، و می گوید: «بگو خداوند دلایل صحیح و روشن در زمینه توحید و یگانگی خویش و همچنین احکام حلال و حرام اقامه کرده است» هم به وسیله پیامبران خود و هم از طریق عقل، بطوری که هیچ گونه عذری برای هیچ کس باقی نماند (قُل فَلِلّهِ الحُجَّةُ البالِغَةُ).

بنابراین، آنها هرگز نمی توانند ادعا کنند که خدا با سکوت خویش، عقاید و اعمال ناروایشان را امضا کرده است، و نیز نمی توانند ادعا کنند که در اعمالشان مجبورند، زیرا اگر مجبور بودند، اقامه دلیل و فرستادن پیامبران و دعوت و تبلیغ آنان بیهوده بود، اقامه دلیل، دلیل بر آزادی اراده است.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند اگر بخواهد، همه شما را از طریق اجبار هدایت خواهد کرد» (فَلَو شاءَ لَهَداکم أَجمَعِینَ).

ولی نه چنان ایمانی ارزش خواهد داشت و نه اعمالی که در پرتو آن انجام می گیرد، بلکه فضیلت و تکامل انسان در آن است که راه هدایت و پرهیزکاری را با پای خود و به اراده و اختیار خویش بپیماید.

از امام کاظم علیه السّلام چنین نقل شده است که فرمود: «خداوند بر مردم دو حجت دارد، حجت آشکار و حجت پنهان، حجت آشکار، رسولان و انبیاء و امامانند، و حجت باطنه، عقول و افکارند».