آیه 136 سوره آل عمران

أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ (136)

بعد از آن جزا و پاداش توبه كنندگان حقيقى را بيان فرمايد:

أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ‌: آن گروه متقيان كه منقسمند به اين دو قسم، جزاى آنها، مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ‌: آمرزش است از جانب پروردگار ايشان، وَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ: و بوستانهائى كه جارى است از جلو غرفه‌هاى آنها، يا از زير درختان آنها نهرهاى واسعه، خالِدِينَ فِيها: در حالتى كه جاويد باشند در آنها بهشت‌ها با وفور نعمت، كه آنا فآنا متلذذ و متجدد شود.

در بحار الانوار- از كتاب اختصاص از حضرت صادق عليه السّلام مروى است: چون مؤمن داخل بهشت شود، ملائكه استقبال نمايند او را به ناقه‌هايى از نور و اسبانى از نور و جامه‌هايى از نور و زيورهايى از نور، و مى‌گويند به مؤمن:

يا ولى اللّه، سوار شو بر آنچه خواهى، و بپوش آنچه خواهى، و خواهش كن آنچه را كه خواهى‌ «2».

وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ‌: و نيكوست به تمام جهات، اجر عمل كنندگان به‌

«1» نهج البلاغه، حكمت 417

«2» الاختصاص، مفيد، باب صفة الجنّه، صفحه 350- بحار الانوار، جلد 8، صفحه 212، ذيل حديث 205

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 253

عبادات و طاعات از متقيان و توبه كنندگان و فرق بين اين دو طبقه همين قدر كافى است كه ختم آيه اولى فرمود به اشاره به آنكه ايشان محسن و مستوجب و مستحق محبت خداى تعالى باشند به سبب حفظ حدود الهى، و متخلق به اخلاق حسنه باشند. و ختم آيه ثانيه فرمود به فرمايش: نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ‌. و ميان متقى محسن و مؤمن تائب فرق بسيار است.

تنبيه: در آيه شريفه اشاره است به آنكه مغفرت و بهشت براى كسى است كه عمل نمايد براى آن. در اسرائيليات خداى تعالى وحى فرمود به موسى عليه السّلام: يا موسى ما اقلّ حياء من يطمع جنّتى بغير عمل! يا موسى كيف اجود برحمتى على من يبخل بطاعتى. يعنى: اى موسى، چقدر كم است حياء كسى كه طمع بهشت من دارد بدون عمل. اى موسى، چگونه بخشش نمايم به رحمت خود بر كسى كه بخل نموده به طاعت من؟

نعم ما قيل:

ترجو النّجاة و لم تسلك مسالكها

انّ السّفينة لا تجرى على اليبس‌

يعنى: اميد نجات و رستگارى دارى و حال آنكه نروى طريق آن را، به درستى كه كشتى جارى نشود در خشگى.

شهر بن حوشب گويد: طلب بهشت بدون عمل، ذنبى است از ذنوب؛ و انتظار شفاعت بدون سبب، نوعى است از غرور.

أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ (136)

ترجمه‌

آنگروه پاداش ايشان آمرزش است از پروردگارشان و بهشتهائيكه ميرود از زير قصور آنها نهرها جاودانيانند در آنها و نيكو است مزد كاركنان..

تفسير

اين آيه هم بنظر حقير بشارت است براى اهل تقوى بقبول توبه و اعطاء اجر كه بهشت جاويد باشد در مقابل تقوى كه اقلش عمل بواجبات و ترك محرمات است و اينكه در خاتمه مدح فرموده از پاداشيكه بآنها عطا فرموده در مقابل عمل براى مزيد ترغيب و اشاره است بآنكه نعيم جنان بدون عمل حاصل نميشود چنانچه در خبر است كه خداوند بحضرت موسى خطاب فرمود چقدر كم حيا است كسيكه طمع كند در بهشت من بدون عمل چگونه جود كنم برحمت خود بر كسيكه بخل كند بطاعت من و نيز اشاره است بآنكه اوامر توبه ارشادى است چون وجوب توبه بحكم عقل است و بر اوامر ارشاديه ثواب و عقاب نيست پس كسيكه توبه كند نهايت آنكه از عقاب معصيت خارج شود ولى باجر اخروى نمى‌رسد مگر بملازمت تقوى و كف نفس از معاصى بعد از توبه و اينكه فرموده جزاى آنها مغفرت است براى آنستكه به توبه استحقاق و لياقت مغفرت و تفضل پيدا ميكند و در مجالس از حضرت صادق (ع) روايت نموده كه چون اين آيه نازل شد شيطان بالاى كوهى رفت و عساكر خود را احضار نمود و گفت كيست كه از اين آيه دفاع كند عفريتى گفت من دفاع ميكنم شيطان گفت تو از عهده برنمى‌آئى عفريت ديگر برخواست و همين ادعا را نمود و همان جواب را شنيد تا وسواس خناس برخواست و گفت اين امر را بمن واگذار شيطان گفت چگونه رفتار خواهى نمود جواب داد وعده ميدهم و آنها را اميدوار بتوبه ميكنم تا معصيت كنند باميد آن كه توبه كنند و چون معصيت نمودند توبه را از ياد آنها ميبرم شيطان گفت تو سزاوار اين منصبى اين امر را بعهده تو گذاردم نعوذ باللّه من شر الشيطان و الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ‌.

أُولئِك‌َ جَزاؤُهُم‌ مَغفِرَةٌ مِن‌ رَبِّهِم‌ وَ جَنّات‌ٌ تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِين‌َ فِيها وَ نِعم‌َ أَجرُ العامِلِين‌َ (136)

اينها جزاء ‌آنها‌ آمرزش‌ ‌است‌ ‌از‌ پروردگارشان‌ و بهشتهايي‌ ‌که‌ ‌از‌ زير ‌آنها‌ نهرهايي‌ جاريست‌ و نيكو ‌است‌ اجر عمل‌ كننده‌گان‌ اولئك‌ مفسرين‌ گفتند مراد متقين‌ هستند ‌که‌ داراي‌ اوصاف‌ مذكوره‌ هستند لكن‌ ‌اينکه‌ خلاف‌ ظاهر ‌است‌ ‌از‌ دو جهت‌ يكي‌ آنكه‌ متقين‌ ‌را‌ قبلا فرموده‌ ‌که‌ بهشت‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ مهيّا ‌شده‌ ‌در‌ ‌آيه‌ سابقه‌ أُعِدَّت‌ لِلمُتَّقِين‌َ و ديگر آنكه‌ جزاء مغفرت‌ راجع‌ بمذنب‌ ‌است‌ ‌که‌ موفق‌ بتوبه‌ و استغفار ‌شده‌ ‌باشد‌، بنا ‌بر‌ ‌اينکه‌ مراد ‌از‌ اولئك‌ وَ الَّذِين‌َ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً الاية ‌است‌.

‌ان‌ قلت‌‌-‌ وجوب‌ توبه‌ و استغفار عقلي‌ ‌است‌ و امر بآن‌ ارشاديست‌ مترتب‌ نميشود ‌بر‌ ‌او‌ جز رفع‌ عذاب‌ و مغفرت‌ و اعمال‌ مولويت‌ ‌در‌ ‌او‌ نشده‌ ‌که‌ ثواب‌ و اجر ‌بر‌ ‌او‌ مترتب‌ شود.

قلت‌‌-‌ ‌در‌ ‌آيه‌ شريفه‌ قبل‌ دو امر بيان‌ فرموده‌: يكي‌ فَاستَغفَرُوا لِذُنُوبِهِم‌ و ديگر وَ لَم‌ يُصِرُّوا عَلي‌ ما فَعَلُوا و ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌هم‌ دو چيز و دو اجر بيان‌ فرموده‌ يكي‌ جَزاؤُهُم‌ مَغفِرَةٌ مِن‌ رَبِّهِم‌ ‌اينکه‌ راجع‌ بتوبه‌ و استغفار ‌است‌ ‌که‌ خداوند ميآمرزد و ديگر جَنّات‌ٌ تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهَا الأَنهارُ ‌اينکه‌ جمله‌ راجع‌ بترك‌ معصيت‌ ‌است‌ و ترك‌ اصرار، و ترك‌ معصيت‌ ‌از‌ جهة انتهاء ‌از‌ مناهي‌ الهي‌ افضل‌ اعمال‌ و عبادات‌ ‌است‌ بنص‌ّ فرمايش‌ حضرت‌ رسالت‌ ‌در‌ خطبه‌ شعبانيه‌

(افضل‌ الاعمال‌ ‌في‌ ‌هذا‌ الشهر الورع‌ ‌عن‌ محارم‌ اللّه‌).

و مراد ‌از‌ تَجرِي‌ مِن‌ تَحتِهَا الأَنهارُ و ‌از‌ خالِدِين‌َ فِيها قبلا تذكر داده‌ ‌شده‌

جلد 4 - صفحه 364

وَ نِعم‌َ أَجرُ العامِلِين‌َ البته‌ بالاتر ‌از‌ نعمت‌ بهشت‌ و خلود ‌در‌ ‌آن‌ نعمتي‌ نيست‌، اللهم‌ّ ارزقنا بمحمد و آله‌ صل‌ّ ‌علي‌ ‌محمّد‌ و آله‌.

]

(آیه 136)- در این آیه پاداش پرهیزکارانی که صفات آنها در دو آیه گذشته آمد توضیح داده، می‌گوید: «آنها پاداششان آمرزش پروردگار و بهشتهایی است که از زیر درختانش نهرها جاری است (و لحظه‌ای آب از آنها قطع نمی‌شود) بهشتی که بطور جاودان در آن خواهند بود» (أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها).

و در پایان آیه می‌گوید: «این چه پاداش نیکی است برای آنها که اهل عمل هستند» (وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ).

نه افراد واداده و تنبل که همیشه از تعهدات و مسؤولیتهای خویش می‌گریزند.