آیه 131 سوره اعراف

فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسى‌ وَ مَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (131)

جلد 4 صفحه 176

فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ: پس وقتى آمد ايشان را نيكوئى و فراخى و ارزانى، قالُوا لَنا هذِهِ‌: مى‌گفتند براى ماست اين فراخى و ارزانى و ما مستحق آنيم يا به طريق عادت زمان اين به ما رسيده، وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ: و اگر مى‌رسيد به ايشان بدى مثل قحط و بلا و سختى، يَطَّيَّرُوا بِمُوسى‌ وَ مَنْ مَعَهُ‌: تفأل مى‌زدند به موسى و تابعين او از مؤمنان، مى‌گفتند اين رنج و محنت به شآمت ايشان به ما رسيده. و تسميه تشأم به تطيّر جهت آنست كه عرب چون صباح از منازل بيرون مى‌آمدند به مرغ فال مى‌گرفتند، اگر طرف راست مى‌رفت فال خوب، و اگر به طرف چپ بود فال بد پنداشتند. و قبطيان آنچه حسنه بود نسبت به خود، و هر چه سيئه بود به نام موسى و مؤمنين مى‌گرفتند از فرط ضلالت و طغيان، زيرا با آنكه شدايد، موجب رقت قلوب و انكسار است خصوصا بعد از مشاهده آيات بينه و معجزات باهره، لكن ايشان اصلا متأثر نشدند و در سركشى و عناد افزوده منهمك شدند در گمراهى.

بعد از آن حق تعالى ردّ آنها فرمايد: أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ‌: 1- آگاه باشيد آنچه از شآمت موسى دانستند چنان نيست، بلكه جز اين نيست سبب خير و شر آنها از نعمت و نقمت و راحتى و سختى و امن و خوف نزد خداى تعالى مضبوط، و آثار نكبت و نحوست اعمال قبيحه و شآمت افعال شنيعه شما طارى شده نه به سبب موسى. 2- شآمتى كه به آن متوعد شده‌اند از عقاب در بارگاه الهى مدخر و در آخرت به ايشان خواهد رسانيد نه بليت دنيا. 3- حق تعالى طاير بركت و طاير شآمت كه خير شر و نفع و ضر است به سبب اعمال به آنها رسانند، اگر عقل دارند اعمال حسنه نمايند، و طلب خير از او سبحانه بخواهند.

4- تشأمى كه موسى نسبت مى‌دهند محفوظ است نزد الهى و در آخرت به آن جزا خواهد داد.

وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ‌: و بيشتر ايشان نمى‌دانند كه آنچه بديشان مى‌رسد و خواهد رسيد از آفات و عاهات در دنيا و آخرت، بواسطه شومى افعال ايشان است.

جلد 4 صفحه 177

سوره الأعراف «7»: آيات 130 تا 132

وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ (130) فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسى‌ وَ مَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (131) وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آيَةٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ (132)

ترجمه‌

و بتحقيق گرفتيم اتباع فرعون را بسالهاى قحطى و كمى از ميوه‌ها باشد كه آنها متنبّه شوند

پس چون مى‌آمد آنها را خوبى ميگفتند مر ما را است اين و اگر ميرسيد آنها را بدى تشأم مينمودند بموسى و كسانيكه با او بودند آگاه باش منشاء امر شوم آنها نزد خدا است ولى بيشتر آنها نميدانند

و گفتند هر چيزيكه بياورى براى ما آنرا از نشانه نبوّت تا سحر كنى ما را به آن پس نيستيم ما مر تو را گروندگان.

تفسير

خداوند قبطيان و اتباع فرعون را كه معمولا آل بر آنها اطلاق ميشود در سنواتى مبتلا بقحط و غلا فرمود براى آنكه شايد در آن ازمنه بياد خدا بيفتند و دست از اعمال ناشايسته خودشان بردارند چون در اين مواقع انسان بيشتر متوجه بمبدء غيبى ميشود و چون سنوات قحطى بيشتر مورد مذاكره ميشود و غالبا مبدء تاريخ ميگردد عرب سنه را بر سال قحط اطلاق مى‌نمايد و سنين جمع سنه است و يكى از آثار خبث طينت اتباع فرعون آن بود كه هر وقت خير و بركت و نعمتى به آنها ميرسيد ميگفتند اين براى استحقاق و قابليت و هنرمندى ما است و هر وقت آفت و بلا و محنتى بآنها روى مى‌آورد ميگفتند اين از نحوست و شومى موسى و اتباع او است و قمى ره فرموده حسنه در اينجا صحّت و سلامت و امنيّت و وسعت است و سيّئه در اينجا جوع و خوف‌

جلد 2 صفحه 465

و مرض است در هر حال سبب خير و شرّ و ميمنت و شئامت آنها يا حكم و مشيت الهى بود كه از جانب خدا و نزد او بود يا عمل خودشان بود كه در دفتر ثبت الهى محفوظ و مضبوط بود چون طائر شخص بر عمل او اطلاق ميشود و كلمه مهما بعضى گفته‌اند مركّب است از ماء شرطيّه و ماء زائده براى تاكيد و الف آن قلب بها شده است و اخيرا بر طغيان و كفر خودشان افزودند و صريحا بحضرت موسى گفتند كه هر نيرنگى بكار زنى بعنوان اعجاز براى فريب دادن ما بآن ما بتو ايمان نخواهيم آورد و باب رحمت را بر خودشان مسدود نمودند.

فَإِذا جاءَتهُم‌ُ الحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِه‌ِ وَ إِن‌ تُصِبهُم‌ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسي‌ وَ مَن‌ مَعَه‌ُ أَلا إِنَّما طائِرُهُم‌ عِندَ اللّه‌ِ وَ لكِن‌َّ أَكثَرَهُم‌ لا يَعلَمُون‌َ (131)

‌پس‌ زماني‌ ‌که‌ آمد ‌آنها‌ ‌را‌ خوبي‌ ‌از‌ نعم‌ الهيه‌ گفتند ‌از‌ ‌ما ‌است‌ و بسبب‌ ‌ما ‌است‌ و ‌اگر‌ اصابت‌ كند ‌آنها‌ ‌را‌ بدي‌ ‌از‌ بليات‌ الهي‌ ميگويند ‌از‌ شومي‌ قدم‌ موسي‌ و گروندگان‌ ‌آن‌ آگاه‌ باشند ‌که‌ شومي‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ نزد ‌خدا‌ محفوظ ‌است‌ ‌از‌ عقاب‌ اخروي‌ و لكن‌ اكثر ‌آنها‌ نميدانند.

فَإِذا جاءَتهُم‌ُ الحَسَنَةُ ‌از‌ توسعه‌ رزق‌ و زيادتي‌ مال‌ و بسياري‌ حبوب‌ و ميوه‌جات‌ و نزول‌ باران‌ و فراواني‌ اجناس‌ و نحو اينها ‌از‌ نعم‌ الهيه‌ قالُوا لَنا هذِه‌ِ ‌از‌ بركات‌ ‌ما ‌است‌ و حسن‌ عمل‌ ‌ما و خوبي‌ طينت‌ ‌ما و باصطلاح‌ شانس‌ ‌ما چنانچه‌ جميع‌ طبقات‌ كفار و ظلمه‌ و فساق‌ ‌اينکه‌ توهم‌ ‌را‌ ميكنند ‌حتي‌ يزيد ‌إبن‌ معويه‌ عليهما اللعنه‌ سلطنت‌ و عزت‌ ‌را‌ دليل‌ ‌بر‌ خوبي‌ ‌خود‌ قرار داد و تمسك‌ بآيه‌ قُل‌ِ اللّهُم‌َّ مالِك‌َ المُلك‌ِ الاية نمود و غافل‌ ‌از‌ اينكه‌ اينها باعث‌ زيادتي‌ معاصي‌ و شدت‌ عذاب‌ ‌آنها‌ ‌است‌ چنانچه‌ ميفرمايد وَ لا يَحسَبَن‌َّ الَّذِين‌َ كَفَرُوا أَنَّما نُملِي‌ لَهُم‌ خَيرٌ لِأَنفُسِهِم‌ إِنَّما نُملِي‌ لَهُم‌ لِيَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم‌ عَذاب‌ٌ مُهِين‌ٌ آل‌ عمران‌ ‌آيه‌ 172.

وَ إِن‌ تُصِبهُم‌ سَيِّئَةٌ ‌از‌ قحطي‌ و نزول‌ بليات‌ ‌که‌ بعدا بيان‌ ميفرمايد يَطَّيَّرُوا بِمُوسي‌ وَ مَن‌ مَعَه‌ُ طيره‌ مقابل‌ تفأل‌ ‌است‌ باصطلاح‌ فال‌ بد زدن‌ مقابل‌ فال‌ نيك‌ و ‌در‌ حديث‌ رفع‌ تسعة ‌از‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ دارد ‌که‌ خداوند طيره‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ امت‌ برداشته‌

(رفع‌ ‌عن‌ امتي‌ تسعة)

و يكي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ‌را‌ طيره‌ فرموده‌ ‌يعني‌ اثر ‌از‌ ‌آن‌ برداشته‌ و قوم‌ فرعون‌ ‌هر‌ بلائي‌ بآنها متوجه‌ ميشد ميگفتند ‌که‌ موسي‌ و كساني‌ ‌که‌ ‌با‌ ‌او‌ هستند شوم‌ هستند و اينها سبب‌ نزول‌ ‌اينکه‌ بليات‌ شدند چنانچه‌ امروز ‌هم‌ فساق‌ و فجار و ظلمه‌ ‌هر‌ گرفتاري‌ ‌که‌ پيدا ميكنند گردن‌ علماء دين‌ بار ميكنند أَلا إِنَّما طائِرُهُم‌ عِندَ اللّه‌ِ بدبختي‌ ‌آنها‌ و گرفتاري‌ ‌آنها‌ و ابتلائات‌ ‌آنها‌

جلد 7 - صفحه 434

‌در‌ دنيا و عذاب‌ ‌آنها‌ ‌در‌ آخرت‌ نزد خداوند ‌است‌ ‌در‌ اثر كفر و عناد و ظلم‌ و تعديات‌ و فسق‌ و فجور ‌آنها‌ ‌است‌ ‌که‌ خداوند ‌آنها‌ ‌را‌ مبتلا فرموده‌ و ميفرمايد چنانچه‌ ميفرمايد وَ لَو أَن‌َّ أَهل‌َ القُري‌ آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَيهِم‌ بَرَكات‌ٍ مِن‌َ السَّماءِ وَ الأَرض‌ِ وَ لكِن‌ كَذَّبُوا فَأَخَذناهُم‌ بِما كانُوا يَكسِبُون‌َ اعراف‌ ‌آيه‌ 94، شرحش‌ گذشت‌.

وَ لكِن‌َّ أَكثَرَهُم‌ لا يَعلَمُون‌َ تعبير باكثر ممكن‌ ‌است‌ ‌اينکه‌ ‌باشد‌ ‌که‌ قليلي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ مثل‌ فرعون‌ و خواص‌ّ ‌آن‌ فهميدند و علم‌ و يقين‌ پيدا كردند بموسي‌ و كفر ‌خود‌ لكن‌ ‌از‌ روي‌ عناد و حب‌ّ جاه‌ انكار كردند چنانچه‌ ‌در‌ حق‌ ‌آنها‌ ميفرمايد وَ جَحَدُوا بِها وَ استَيقَنَتها أَنفُسُهُم‌ ظُلماً وَ عُلُوًّا نمل‌ ‌آيه‌ 14، و ممكن‌ ‌است‌ ‌اينکه‌ ‌باشد‌ ‌که‌ قليلي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ فهميدند و ايمان‌ آوردند مثل‌ مؤمن‌ آل‌ فرعون‌ چنانچه‌ ‌در‌ سوره‌ مؤمن‌ شرح‌ حال‌ ‌او‌ ‌را‌ بيان‌ ميفرمايد وَ قال‌َ رَجُل‌ٌ مُؤمِن‌ٌ مِن‌ آل‌ِ فِرعَون‌َ يَكتُم‌ُ إِيمانَه‌ُ ‌الي‌ آخر الآيات‌ و اللّه‌ العالم‌.

(آیه 131)- اما به جای این که «آل فرعون» از این درسهای الهی پند بگیرند، و از خواب خرگوشی بیدار شوند، از این موقعیت سوء استفاده کرده و جریان حوادث را به میل خود تفسیر می‌کردند، «پس هنگامی که نیکی به آنها می‌رسید (و اوضاع بر وفق مراد آنها بود، و در آرامش و راحتی بودند) می‌گفتند: این وضع به خاطر لیاقت ماست!» در حقیقت شایسته چنین موقعیتی بوده‌ایم (فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ).

«اما هنگامی که گرفتار بدی و بلا می‌شدند (فورا به موسی و کسانی که با او بودند، می‌بستند و) می‌گفتند: این از شرّ قدم موسی و کسان اوست» (وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ).

ولی قرآن در پاسخ آنها می‌گوید: «بدانید که سر چشمه شومیها و ناراحتیهایی که دامان آنها را می‌گرفت، نزد پروردگار است (خدا می‌خواسته است که آنها را گرفتار نتیجه شوم اعمالشان بکند) ولی اکثر آنها نمی‌دانند» (أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

شاید همیشه در میان انسانها و اقوام مختلف، فال نیک و بد رواج داشته است، این دو گرچه اثر طبیعی ندارند، ولی بدون تردید اثر روانی می‌توانند داشته باشند، فال نیک غالبا مایه امیدواری و حرکت است ولی فال بد موجب یأس و نومیدی و سستی و ناتوانی است.

شاید به خاطر همین موضع است که در روایات اسلامی از فال نیک نهی نشده، اما فال بد به شدت محکوم گردیده است.