آیه 13 سوره رعد

وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَ يُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَيُصِيبُ بِها مَنْ يَشاءُ وَ هُمْ يُجادِلُونَ فِي اللَّهِ وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحالِ «13»

نوع سوم از دلائل مذكوره:

وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ‌: و تنزيه مى‌كند رعد به ستايش الهى، يعنى وجود رعد دال است بر تنزيه و تمجيد خالق و آفريدگارى كه مستحق تسبيح و تحميد و سزاوار سپاسدارى و شكرگزارى است. يا آواز و تسبيح سبحانى باشد (بنابراين اطلاق تسبيح بر آواز بر سبيل توسع باشد مانند اطلاق منطق بر صفير مرغان) يا رعد، اسم ملك موكل به ابر، و صداى او تسبيح الهى و مسمى به رعد باشد.

ابو الفتوح رازى (قدس اللّه سره) از ابن عباس كه جماعتى از يهود خدمت پيغمبر عرضه داشتند: ما مسائلى داريم، اگر جواب دهى ايمان آريم. پس از عهد، پرسيدند: رعد چيست؟ فرمود: ملك بر ابر تازيانه‌اى به دست دارد و ابر را به آن مى‌راند، چنانچه خداى متعال فرمايد. پرسيدند: صداى او چيست؟ فرمود:

زجر او است ابر را تا آنجا كه خواهد رود. گفتند: راست گفتى. «1» تفسير برهان- ابو بصير گويد: قال سئلته عن الرّعد اىّ شى‌ء يقول؟ قال:

انّه بمنزلة الرّجل يكون فى الابل فيزجرها «هاى‌هاى» كهيئة ذلك. قلت: فما البرق؟ قال لى: تلك مخاريق الملئكة يضرب السّحاب الى الموضع الّذى‌

«1» تفسير ابو الفتوح ج 6 ص 473.

جلد 6 - صفحه 352

قضى اللّه فيه المطر. «1» سؤال نمودم از حضرت صادق عليه السّلام رعد چه مى‌گويد؟ فرمود: به منزله مردى است كه مى‌راند شتر را و هاى هاى گويد.

گفتم: برق چيست؟ فرمود: تازيانه ملائكه مى‌راند ابر را به محلى كه حكم الهى شده به باريدن در آن. وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ‌: و تسبيح نمايند ملائكه از ترس الهى. ابن عباس گويد: مى‌ترسند از خدا نه مثل ترس بنى آدم، بلكه نشناسد هريك از آنها كسى را كه طرف راست و چپ ايشان باشد، و هيچ چيز از عبادت حق تعالى ايشان را باز ندارد و مسعول نگرداند.

نوع چهارم از دلائل مذكوره در اين آيه شريفه: وَ يُرْسِلُ الصَّواعِقَ‌: و مى‌فرستد خداى تعالى صاعقه‌ها را، و آن آتشى است كه از آسمان فرود آيد و به هر جا كه رسد بسوزاند. فَيُصِيبُ بِها مَنْ يَشاءُ: پس مى‌رساند به آن صاعقه هر كه را خواهد و او را هلاك گرداند. وَ هُمْ يُجادِلُونَ فِي اللَّهِ‌: و در حالى كه مجادله نمايند در توحيد حق و قدرت خداوند مطلق بر حشر و نشر. وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحالِ‌: و آن كافر مجادل سخت كينه است، يا مكر كننده، يا با قوه، يا سخط و غضب الهى بر او سخت خواهد بود.

شأن نزول: شيخ طوسى (قدس اللّه سره) در امالى از انس بن مالك روايت نموده‌ «2» كه: حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مردى را به يكى از فراعنه و طاغيان عرب فرستاد براى دعوت به خداى تعالى. طاغى گفت: اين خدائى كه مرا به او دعوت كنيد آيا از طلا يا نقره يا آهن است؟ بناى جدال را گذاشت.

رسول مراجعت، و واقعه را خدمت پيغمبر عرضه داشت. ثانيا براى اتمام حجت رسول بيامد و او بر عناد و لجاج افزود، در اثناء مكالمه صاعقه‌اى نازل و او را سوزانيد؛ آيه شريفه نازل شد «وَ يُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَيُصِيبُ بِها مَنْ يَشاءُ ...» تنبيه: حدوث صاعقه امرى عجيب و يكى از شواهد قدرت سبحانى است، زيرا صاعقه توليد از ابر، و چون نازل گردد بسا شود كه در دريا فرو رفته و ماهيان‌

«1» تفسير برهان ج 2 ص 285.

«2» تفسير نور الثقلين ج 2 ص 489.

جلد 6 - صفحه 353

را در لجّه دريا بسوزاند. و حكما مبالغه نمودند در قدرت و حدّت آن. وجه استدلال آنكه: طبيعت آتش خشك و سوزان، ضد طبيعت ابر؛ بنابراين لازم آيد طبع صاعقه در حرارت و يبوست كمتر و ضعيف‌تر باشد از آتشهاى حادثه نزد ما، لكن بر خلاف عادت، آتش صاعقه قويتر و شديدترين آتشهاى اين عالم است؛ پس ظهور اثر قوى از شيئى ضعيف، هرآينه برهان قاطعى باشد بر وجود قادر قاهر فاعل مختارى كه تمام اشياء در حيطه قدرت او است. و ايضا آتش سوزان بى‌شعور كه به مقتضاى طبع، اثر او منفك نيست، هرآينه در تأثير اثر امتيازى حاصل آيد، يعنى كسانى كه ذاكر حق تعالى باشند از آسيب صاعقه محفوظ باشند و البته چنين اثر وجدانى، شاهد بزرگى است بر آثار قدرت سبحانى.

در كافى شريف 1- از حضرت صادق عليه السّلام قال عليه السّلام: يموت المؤمن بكلّ ميتة الّا الصّاعقة لا تأخذه و هو يذكر اللّه عزّ و جلّ. «1» مؤمن به هر قسم مردنى مى‌ميرد الا صاعقه، آسيبش به او نرسد در حالى كه ذاكر باشد خداوند عز و جل را.

2- ابى بصير روايت نموده از حضرت صادق عليه السّلام سؤال نمودم از مردن مؤمن. قال يموت المؤمن بكلّ ميتة يموت غرفا و يموت بالهدم و يبتلى بالسّبع و يموت بالصّاعقة و لا تصيب ذاكر اللّه عزّ و جلّ. «2» فرمود: مى‌ميرد مؤمن به هر قسم مردنى به غرق و هدم و دريدن درندگان و به صاعقه، و لكن صاعقه ذاكر الهى را آسيبى نرساند.

به سند ديگر راوى سؤال كند از ذكر، حضرت فرمايد: قرائت صد آيه قرآن. «3» علامه مجلسى (قدس اللّه سره) فرمايد: يعنى در هر روز و هر شب يا هر شبانه روز. و ذكر در اينجا اعم است از آنكه به لسان باشد يا قلب، و حاصل آنكه هرگاه از غافلين نباشد هرآينه محفوظ باشد، يا قرائت آيات به شرايط. بنابراين‌

«1» اصول كافى ج 2 ص 500.

«2» همان مصدر.

«3» همان مصدر.

جلد 6 - صفحه 354

نفسش غافل نيست هرگاه توجه كند، اگر مشغول كار ديگر باشد.

هُوَ الَّذِي يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ يُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ «12» وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَ يُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَيُصِيبُ بِها مَنْ يَشاءُ وَ هُمْ يُجادِلُونَ فِي اللَّهِ وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحالِ «13» لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَسْتَجِيبُونَ لَهُمْ بِشَيْ‌ءٍ إِلاَّ كَباسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْماءِ لِيَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْكافِرِينَ إِلاَّ فِي ضَلالٍ «14» وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ «15»

ترجمه‌

او است آنكه مينمايد بشما برق را براى ايجاد ترس و طمع و پديد ميآورد ابرهاى گرانبار را

و تسبيح ميكند رعد بستايش او و فرشتگان از ترس او و ميفرستد صاعقه‌ها را پس آسيب ميرساند بآنها هر كه را ميخواهد و آنها مجادله ميكنند در خدا و او سخت انتقام است‌

مر او را است خواندن بر حقّ و آنانكه ميخوانند غير از او را اجابت نميكنند مر ايشانرا بچيزى مگر مانند اجابت كسيكه گشاينده است دو كفش را بسوى آب تا برسد آن بدهنش با آنكه نيست آن رسنده بآن و نيست خواندن كافران مگر در تباهى‌

و مر خدا را سجده ميكند هر كه در آسمانها و زمين است از روى اختيار و اجبار و سايه‌هاشان در بامدادان و نزديكهاى غروب.

تفسير

حكماء طبيعى گويند كه چون بخارات و دودهائى كه از زمين متصاعد

جلد 3 صفحه 194

ميشود بجائى برسند كه اشعه منعكسه خورشيد بآن جا نميرسد و حرارتى وجود ندارد كه طبقه زمهريريّه‌اش ناميده‌اند با يكديگر مجتمع و مؤتلف گردند و از تراكم و تكاثف آنها ابر پديدار شود و در اين حال اگر حرارت دود باقى باشد باز ميل بصعود دارد و اگر تمام شده باشد ميل بهبوط و در هر دو حال براى بيرون آمدن فشار با بر ميآورد و آنرا ميشكافد و پاره ميكند و از آن صدائى موجود ميشود و بگوش ميرسد كه نامش رعد است و چون دود حامل اجزاء دهنيّه و كبريتيّه‌اى از زمين باشد در اثر فشار محترق و مشتعل گردد و آن را برق نامند اگر كم باشد و بزمين نرسد و الا صاعقه خوانند كه بزمين ميرسد و موجودات آنرا ميسوزاند و حكماء الهى گويند بر فرض آنكه تمام اين بيانات و تصوّرات حقّ و صدق باشد آيا علّت پيدايش بخار و دخان چيست و كه منشأ وجود آنها را ايجاد نموده و كه ميل بصعود و هبوط را در آنها وديعه نهاده و مخصّص آنها بازمنه و امكنه خاصه چيست يعنى چرا ابر در همه جا و همه وقت وجود ندارد و چرا با وجودش گاهى باران مى‌آيد و گاهى نمى‌آيد و گاهى برق و رعد و صاعقه موجود ميشود و گاهى نميشود پس معلوم ميشود اختيار تمام اين امور بدست صانع قادر عالم حكيمى است كه هر وقت و هر جاى، حكمتش اقتضاء داشته باشد اين اسباب را موجود ميفرمايد و آثار آن بروز ميكند و اگر نداشته باشد نميكند و نميشود و بتواتر و تجربه قطعيّه ثابت شده است كه اولياء خدا و علماء و صلحاء بدعا و نماز از خدا باران گرفته‌اند نماز استسقاء مرحوم حجة الاسلام حاج سيد محمد تقى خوانسارى قدس سرّه و نزول باران كافى در قم و حوالى آن سال 1363 قمرى مشهود عامّه و موجب عبرت اجانب مقيم آن سامان گشت و واضح است كه خداوند از براى هر امرى سببى ايجاد فرموده و خواسته است كه امور باسبابش جارى شود ولى نه آنكه اختيار را از دست داده باشد و مقدّرات مملكت و بندگان خود را بطبيعت بى‌شعور واگذار كرده باشد پس يگانه علّت حقيقى تمام كائنات اراده الهى است پس او است كه ارائه ميدهد بمردم برق را براى ايجاد خوف در آنها از اصابت آن و طمع در باران رحمت كه بر آنها فرود آيد در عيون از حضرت رضا عليه السّلام نقل نموده كه خوف در مسافر است و طمع در مقيم و بنظر حقير بيان مصداق غالب را فرموده‌اند و اشاره است بلزوم خوف و رجاء در نفوس بندگان و او است كه ايجاد و

جلد 3 صفحه 195

بلند مينمايد ابرهاى سنگين را از زمين و چون سحاب جمع سحابه است موصوف بثقال كه جمع ثقيل و ثقيله است شده و علّت سنگينى آن ذكر شد و محتمل است مراد پر آبى و باران دارى آن باشد و رعد تنزيه ميكند خدا را از هر عيب و نقص بصداى مهيب خود چون دلالت بر وجود صانع حكيم دارد و همان ستايش و حمد او است كه در ساير موجودات هم هست ولى بى‌صدا و چون اين صدادار است در اين آيه مخصوص بذكر شده و از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده كه رعد ملكى است موكل برابر با او است تازيانه‌هاى آتشين كه ميراند بآنها ابر را بهر جا كه خواهد گفتند آنصدا كه شنيده ميشود چيست فرمود تشرى است كه بآن ميزند و نيز از آنحضرت نقل شده كه چون صداى رعد را ميشنيد ميفرمود سبحان من سبّح الرّعد بحمده و نيز ملائكه تنزيه ميكنند خدا را با خوف و خشيت براى جلال و عظمت او و خداوند نازل ميفرمايد صاعقه‌ها را بر هر قوم و شخصى كه بخواهد و مستحقّ آن باشد و كفار مجادله ميكنند با پيغمبر در توحيد خدا و عدل او و اعاده‌اش بندگانرا در قيامت براى جزاى اعمالشان و همچنين مجادله مينمايند با اهل ايمان در اصول عقائدشان و ميخواهند آنها را بجدل و مغالطه از دين خارج كنند و خداوند شديد و عظيم است تدبيرش در هلاكت دشمنانش و بعضى گفته‌اند پر قوّت است و قمّى ره فرموده شديد الغضب است و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه شديد الاخذ است و در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه صاعقه نميرسد بكسيكه ذاكر است پرسيدند ذاكر كيست فرمود كسيكه صد آيه قرائت نمايد و از براى خداوند است خواندنى كه آن حقّ و بر حقّ و بحقّ و از حقّ است يعنى محقّق و مبنى بر تحقيق و راجع بحقّ و از جانب حقّ است و آن كلمه لا اله الا اللّه است كه از ابن عبّاس و غيره نقل شده و او سزاوار است براى خواندن چون اجابت ميفرمايد و كسانيكه جز او را ميخوانند اجابت نميكنند خوانده شدگان از آنها مگر مانند اجابت كسيكه در ته چاه، آبى مى‌بيند و دو كف دست خود را گشوده و ميكشاند بسوى آب براى آنكه كفى بردارد و بنوشد و دستش نميرسد و بر فرض برسد چون گشوده است آب در آن قرار نميگيرد و محروم ميشود فقط طلب بى‌ثمر بيجائى نموده بلسان حال از آب بى‌شعور كه بكام او برسد و خود را مورد استهزاء عقلاء قرار داده اين چنين است حال كسانيكه از بتها حاجت ميطلبند

جلد 3 صفحه 196

كه جماد و بى‌شعورند و قدرت بر اجابت ندارند و نيست خواندن كفار و مشركين بتها را مگر سير در طريق ناحقّ و بيجا و بى‌فائده و از براى خدا سجده ميكنند اهل آسمانها و زمين چون خضوع دارند از حيث وجود در برابر وجود او و از جهت اراده در مقابل اراده او چون بدون حول و قوّه او نمى‌توانند كارى بكنند نهايت آنكه بعضى راضيند برضاى او و بالطوع و الرّغبة خضوع و انقياد دارند و بعضى ناراضى و بكراهت و اجبار تسليم مقدرات الهى شده‌اند اين در صورتى است كه مراد از طوعا و كرها دو معناى متقابل باشد براى دو دسته ولى بنظر حقير محتمل است يك معناى بسيط اراده شده باشد كه در فارسى تعبير از آن بخواهى نخواهى ميكنند و بنابراين مراد آنستكه همه فقير و محتاجند از حيث وجود بوجود او و از جهت اراده و فعل بحول و قوه او پس همه مقهورند بقهر او و محكومند بحكم او و كسى را قدرت سرپيچى نيست از فرمان او اين حال خود آنها است امّا سايه‌هاشان چون در صبحها و عصرها بارز و ظاهر و كامل ميشوند اين خضوع و انقياد از حيث وجود و تكامل كه سجده آنها است در اين دو وقت از آنها ظهور و وجود پيدا ميكند و نيز سجده ميكنند از براى خدا ملائكه آسمان و كسانيكه باختيار ايمان آوردند بگذاردن پيشانى بر زمين بطوع و رغبت و كسانيكه از ترس شمشير مسلمان شدند باكراه و اجبار و كسانيكه بكفر باقى ماندند سايه‌هاشان سجده ميكنند در صبحها و نزديكهاى غروب بظهورشان در سمت مغرب و كمالشان در جانب مشرق باراده الهى و اين تفصيل و تقريب را قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده و بعضى گفته‌اند مراد از ظلّ بدن است كه موجب پيدايش سايه در خارج و بمنزله سايه است براى روح كه آن نورانى و اين ظلمانى و متحرك بحركت آن است و كسانيكه قلبا خضوع و انقياد در برابر اوامر الهى ندارند جسمشان ناچار مقهور و منقاد در مقابل اراده او است و در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مراد از قول خداوند و ظلالهم بالغدوّ و الآصال دعاء است قبل از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن كه ساعت اجابت است و شايد مراد نعمت و راحت باشد كه يكى از معانى ظلّ است و محتمل است بالغدوّ و الآصال كنايه از دوام و استمرار باشد و صبح و عصر خصوصيّتى نداشته باشد و جمع بين معانى و اختصاص هر يك بمورد مناسب ممكن و موكول بنظر اهل ذوق و دقت است.

جلد 3 صفحه 197

وَ يُسَبِّح‌ُ الرَّعدُ بِحَمدِه‌ِ وَ المَلائِكَةُ مِن‌ خِيفَتِه‌ِ وَ يُرسِل‌ُ الصَّواعِق‌َ فَيُصِيب‌ُ بِها مَن‌ يَشاءُ وَ هُم‌ يُجادِلُون‌َ فِي‌ اللّه‌ِ وَ هُوَ شَدِيدُ المِحال‌ِ «13»

و تسبيح‌ ميكند رعد ‌با‌ حمد الهي‌ و ملائكه‌ ‌از‌ خوف‌ الهي‌ و ارسال‌ ميشود صاعقه‌ها ‌پس‌ اصابت‌ ميكند بآن‌ صاعقه‌ها كسي‌ ‌که‌ مشيّت‌ الهي‌ تعلق‌ گرفته‌ و ‌با‌ ‌اينکه‌ همه‌ آيات‌ ‌اينکه‌ كفار مجادله‌ ميكنند درباره‌ خداوند متعال‌ و ‌او‌ ‌است‌ سخت‌ گير.

وَ يُسَبِّح‌ُ الرَّعدُ بِحَمدِه‌ِ مفسرين‌ گفتند تسبيح‌ رعد و حمد پروردگار دلالت‌ ‌است‌ ‌بر‌ تنزيه‌ پروردگار و جامع‌ بودن‌ ‌بر‌ جميع‌ صفات‌ حميده‌ و بعبارت‌ ديگر تسبيح‌ و حمد تكويني‌ ‌است‌ و ‌ما مكرر گفته‌ايم‌ و صريح‌ آيات‌ و نصوص‌ اخبار ‌است‌ ‌که‌ تمام‌ موجودات‌ ‌از‌ جمادات‌ و نباتات‌ و حيوانات‌ و ‌غير‌ اينها شعور و ادراك‌ دارند و تسبيح‌ ميكنند و حمد الهي‌ بجا ميآورند چنانچه‌ صريحا ميفرمايد:

تُسَبِّح‌ُ لَه‌ُ السَّماوات‌ُ السَّبع‌ُ وَ الأَرض‌ُ وَ مَن‌ فِيهِن‌َّ وَ إِن‌ مِن‌ شَي‌ءٍ إِلّا يُسَبِّح‌ُ بِحَمدِه‌ِ

جلد 11 - صفحه 317

وَ لكِن‌ لا تَفقَهُون‌َ تَسبِيحَهُم‌ اسراء ‌آيه‌ 46، ‌اگر‌ مراد تسبيح‌ تكويني‌ ‌بود‌ مي‌فهميديم‌ چون‌ دلالت‌ ‌بر‌ وجود صانع‌ دارند سَبَّح‌َ لِلّه‌ِ ما فِي‌ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ حديد‌-‌ حشر‌-‌ صف‌ ‌آيه‌ 1.

]

(آیه 13)- این آیه به صدای «رعد» می‌پردازد که از برق هرگز جدا نیست، می‌فرماید: «و رعد تسبیح و حمد خدا می‌گوید» (وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ).

آری! این صدای پرطنین جهان طبیعت که توأم با پدیده برق می‌باشد و هر دو در خدمت یک هدف هستند، عملا تسبیح خدا می‌گوید و به تعبیر دیگر: «رعد» زبان گویای «برق» است، که حکایت از نظام آفرینش و عظمت خالق می‌کند.

نه تنها صدای رعد و سایر اجزای جهان ماده، تسبیح او می‌گویند که «همگی فرشتگان نیز از ترس و خشیت خدا» به تسبیح او مشغولند (وَ الْمَلائِکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ).

آنها از این می‌ترسند که در انجام فرمان پروردگار و مسؤولیتهایی که در نظام هستی بر عهده آنها گذارده شده کوتاهی کنند و گرفتار مجازات الهی شوند، و می‌دانیم همیشه وظیفه‌ها و تکالیف برای آنها که احساس مسؤولیت می‌کنند ترس آفرین است، ترسی سازنده که شخص را به تلاش و حرکت وا می‌دارد.

و برای توضیح بیشتر در زمینه رعد و برق اشاره به صاعقه‌ها کرده، می‌فرماید:

«خداوند صاعقه‌ها را می‌فرستد و به هر کس بخواهد به وسیله آن آسیب می‌رساند» (وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ).

ولی با این همه، و با مشاهده آیات عظمت پروردگار و با کوچکی و حقارت قدرت انسان در برابر حوادث، حتی در برابر یک جرقه آسمانی باز هم «گروهی (از بی‌خبران) در باره خدا به مجادله و ستیز برمی‌خیزند» (وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ).

«در حالی که خداوند قدرتی بی‌انتها، و مجازاتی دردناک و کیفری سخت دارد» (وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ).